شمخالات غازی قمق

حکومتی بود مستقل به مرکزیت غازی قمق که از قرن سوم هجری به مدت هفت قرن بر سرزمین لاک ها که امروزه جزئی از داغستان است سیطره داشته است. در قرن نهم هجری این حکومت شامل مناطقی از شمال جمهوری آذربایجان امروزی، جنوب داغستان، چچنستان و قسمتی از کاباردیا بوده است.
پایتخت شمخالات در قرن هشتم تا هفدهم میلادی در داغستان بود. در قرن هشتم تا هفدهم پایتخت در قمق بود و در قرن دوازدهم غازی قمق نام گرفت. در سدهٔ پانزدهم دیگر مراکز سیاسی شمخالات بویناک، تارکی، اندیری و چند شهر دیگر بودند.
در میانه سده هفتم خلافت عباسی در پی گسترش خود به سوی شمال اقدام به تصرف داغستان کرد. در آغاز سدهٔ هشتم در نبردی قمق به تصرف درآمد و در پی آن لاک ها مجبور به اتحاد با عرب ها علیه خزرها شدند. مشهور است که هنگام پیروزی خزرها بر عرب ها، عرب ها اختیار داغستان را از کف داده و لاک ها سپس با خزرها متحد شدند. عرب ها ناچار شدند دوباره داغستانی ها را مطیع خود کنند. [ ۱]
در سال ۷۳۴ فرمانده ارتش مسلمانان مسلم بن عبدالملک پس از یکی از پیروزی هایش در داغستان چند حاکم را منصوب نمود. یکی از آنان شهبال قمق بود. بارتولد و پالیفکتف شهبال را با شمخال مرتبط و هر دو را به معنی حاکم قمق می دانند. [ ۲]
عباسقلی‍آقا باکیخانف می نویسد:
بعدها قمق از حکومت عرب ها جدا شد، احتمالاً با پشتیبانی همسایگان خود سریرها و خزرها. الکوفی می گوید:
در دربندنامه نوشته شده است که در سال ۷۳۸ مروان امیرنشین داغستان کوهستانی را برچیده و قمق، گوبچی، قیطاق، تبرسران، کوران، روتول، زیخور و آوار باید به دربند خراج می دادند.
در سال ۷۷۷ مسجد جامع قمق ساخته شد که در آن کتیبه ای با این مضمون نوشته شده است: "در سال ۱۶۰ هجری ( ۷۷۷ میلادی ) برای سپاس از خدای قادر متعال ساخته شد. "[ ۶]
در سدهٔ نهم میلادی خیزش ضدعربی بابک خرمدین موجبات تجزیه خلافت عباسی را فراهم نمود. حکومت اسلامی در داغستان کوهستانی رو به انحطاط گذاشت. از سده های نهم تا یازدهم چندین قلمرو داغستان جنوبی مانند تبرسران، کورا، آختو، روتول و تساخور بیشتر زیر نفوذ حکومت نیرومند شروان بودند و از این رو امارات دربند تأسیس شد. شمخالات قمق بخشی از این سرزمین های لاک ها می شد و احتمالاً با سریرها و قیطاق ها متحد بود.
ولادیمیر مینورسکی می نویسد:
پژوهش دربارهٔ تاریخ قمق این نکته را خاطرنشان می کند که این منطقه در اواخر سدهٔ هشتم میلادی مرکز اسلامی شد. پس از آن در سده نهم تا دوازدهم جنگ های داخلی در داغستان جنوبی، شروان و دربند درگرفت که قمق از این جنگ ها جان سالم به در برد. در سدهٔ دوازدهم میلادی شمخالات به احتمال قوی مسلمان بود و اسلام در قمق دین مسلط بود. قمق پیشوند غازی را دریافت کرد. سرانجام لاکیه یک دولت اسلامی شد. [ ۷] [ ۸]