سیر تاریخی مقتل نویسی

[ویکی فقه] بی تردید در میان رویدادهای قرون نخستین اسلام، واقعه عاشورا مهمترین و تاثیرگذارترین رخداد به شمار آمده، در میان دیگر حوادث تاریخی از ابعاد گوناگون، بیشترین اهمیت را به خود اختصاص داده است.
عظمت و اهمیت ویژه این رخداد تاریخی موجب شد که از همان نخستین روزها، کسانی نقش گزارشگر را ایفا کرده، ماجرا را به تفصیل برای دیگران بازگویند. اینان همان شاهدان عینی حادثه بودند که به گونه ای در کربلا حضور داشتند و از نزدیک رخدادها را دیده بودند. در یک سوی این گروه، بازماندگان کاروان حسینی به منزله موثق ترین گزارشگران این حادثه حضور داشتند که اصلی ترین ایشان امام سجاد (علیه السّلام) به شمار می آمد. در سوی دیگر نیز، برخی از افراد سپاه دشمن بودند. بر این دو، باید روایت های ] شیعه را نیز افزود که هرچه از تاریخ حادثه دورتر می شدند، برای زنده نگه داشتن یاد این رخداد، رفته رفته گوشه هایی از ماجرا را باز می گفتند. مجموعه این روایت ها و گزارش ها، با گذشت زمان از شکل شفاهی خارج شد و صورت مکتوب یافت. آنگاه که هنوز تاریخ و دیگر علوم اسلامی، از حدیث متمایز نشده بود و مدونات حدیثی، مجموعه ای از احادیث مربوط به رشته ها و گرایش های گوناگون را در برمی گرفت، روایت های مربوط به ماجرای کربلا را نیز می شد در لابه لای آثار حدیثی جست. اما رفته رفته، همراه با تمایز موضوعی اخبار و روایت ها، آثاری با عنوان «مقتل الحسین» یا با عناوین مشابه، ولی شامل روایت هایی که به گونه ای در پی بیان مقدمه ها، اصل رویداد و پیامدهای آن بودند، پدید آمد.
ضرورت مقتل نگاری
از آن زمان تاکنون، «مقتل نگاری» بخش مهمی از تاریخ نگاری اسلامی را به خود اختصاص داده است. این گونه نوشتار، سیر تاریخی و فراز و فرودهای ویژه ای داشته و دگرگونی هایی را پشت سر گذاشته که بررسی آن در آغاز این مقتل ضروری به نظر می رسد. این مقدمه در دو بخش کلی، مقاتل و آثار مکتوب مربوط به تاریخ عاشورا را شناسایی و معرفی می کند. در بخش نخست، آثار یادشده از آغاز تا قرن هفتم شناسایی، و فهرست وار معرفی شده است. در ادامه، مقتل ها و نگاشته های به جای مانده مربوط به تاریخ عاشورا تا قرن یادشده معرفی، توصیف، و نقد و بررسی شده است. اما در بخش دوم _که آثار تاریخ عاشورا از قرن هشتم تا چهاردهم بررسی شده_ نخست چند اثر مهم آن دوره را توصیف و نقد و بررسی کرده ایم و در پایان به معرفی چند اثر مهم در قرون اخیر که در تحریف گزارشی این رخداد نقش بسزایی داشته اند، پرداخته ایم. اما پیش از پرداختن به بحث اصلی، یادآوری دو نکته ضروری است: نخست آنکه دایره بحث این نوشتار، منابع و آثاری است که درباره تاریخ عاشورا و شرح شهادت امام حسین (علیه السّلام) و یارانش نگاشته شده است؛ اعم از آنکه مقتل یا غیر آن نام داشته باشد. همچنین برای جامع بودن بحث، محور بررسی، منابعی است که بخش عمده ای را به تاریخ عاشورا اختصاص داده اند و به نسبت از قدمت تاریخی برخوردارند؛ اعم از تواریخ ائمه و عمومی و منابع مربوط به تراجم و شرح حال نگاری ها و... (هرچند این گونه آثار را، بر پایه تعریفی که به زودی برای مقتل خواهیم آورد، در اصطلاح مقتل نمی خوانند). همچنین آثار یاد شده شامل آثاری است که به طور مستقل بر جای مانده یا در ضمن آثار قرون بعدی آمده است و به گونه ای می توان آنها را بازسازی کرد. دوم آنکه در این بررسی، همه آثار مربوط به تاریخ عاشورا تا قرن هفتم _که ویژگی های یاد شده را دارند_ شناسایی و معرفی شده اند؛ زیرا تا این قرن آثاری نگاشته شده که برخی از گزارش های آنها برگرفته از آثار مقتل نویسان کهن است که اکنون اثری از آن مقتل ها نیست. اما از قرن هشتم به بعد، چنین رویکردی وجود ندارد. به تعبیر دیگر، تا قرن هفتم، برخی از مقتل ها و نگاشته های کهن همانند مقاتل هشام کلبی، ابن ابی الدنیا، ابوعبید قاسم بن سلام هروی و ابو عبیدة معمر بن مثنی نزد مقتل نویسان و مورخان تاریخ عاشورا بوده است و از گزارش های آنها در آثار خود بهره برده اند که اگر این نگاشته ها نادیده گرفته شوند، در واقع بخشی از گزارش های نگاشته های کهن تاریخ عاشورا، که اکنون اصل آنها باقی نمانده، نادیده گرفته شده است. اما گزارش های نگاشته های قرن هشتم به بعد، در واقع همان گزارش های مقتل های کهن به جای مانده یا مقتل های متاخر است که به طور طبیعی، اعتبار آنها به معتبر بودن مآخذشان بستگی دارد. پیش از پرداختن به این مقطع، مناسب است تعریف لغوی و اصطلاحی واژه «مقتل» ارائه شود.
مقتل در لغت و اصطلاح
«مقتل» بر وزن مفعل، از ریشه «قتل»، مصدر میمی به معنای «کشتن» یا اسم مکان به معنای «قتلگاه» و «کشتن گاه» است. همچنین این واژه بر کتابی که به رویداد کربلا و شرح شهادت امام حسین (علیه السّلام) پرداخته باشد، اطلاق می شود. اما در اصطلاح تاریخ نگاری، مراد از «مقتل الحسین»، نوعی تک نگاری تاریخی است که در آن به شرح جریان شهادت امام حسین (علیه السّلام) و یارانش و در یک کلام، به رویداد عاشورا از آغاز تا فرجام پرداخته اند. اطلاق عنوان «مقتل» _به معنای مصدر میمی_ به این گونه آثار، ازآنروست که چنین تک نگاری هایی اخبار و گزارش های مربوط به کشتن و شهادت امام حسین (علیه السّلام) را در برمی گیرد. اما اطلاق عنوان یاد شده _به معنای اسم مکان_ بر این کتاب ها از آن روست که مقتل نویسان و مورخان نخستین تاریخ عاشورا، اخبار مربوط به رویداد عاشورا و چگونگی جنگیدن و شهادت امام حسین (علیه السّلام) و یارانش را در یک جا جمع کرده اند و آن آثار، محل گردآوری آن اخبار شده است. به تعبیر دیگر، گزارشگران نخستین تاریخ عاشورا از آن رو عنوان «مقتل الحسین علیه السّلام» را برای آثار خود برگزیده اند که آثار یادشده، مکان تجمع و محل گردآوری اخبار مربوط به واقعه عاشورا و به ویژه شهادت امام حسین (علیه السّلام) شده است. اما مقصود از واژه مقتل در این پژوهش، _با مسامحه_ هر نوشته ای است که همه یا بخش بسیاری از آن، مربوط به واقعه عاشورا باشد؛ اگرچه در واقع، بسیاری از این نوشته ها، عنوان مقتل را ندارند.
سیر تاریخ نگاری عاشورا در اسلام
...