دقایق العلاج

[ویکی فقه] دقایق العلاج (کتاب). کتاب دقایق العلاج از نگاشته های طبی حاج محمد کریم خان کرمانی (از مشایخ و بزرگان فرقه شیخیه) است، که به زبان عربی به نگارش درآمده است.
مؤلف انگیزه اش را از نگارش این اثر چنین بیان نموده است: «پس از آن که کتاب حقائق الطب را نوشتم دوست داشتم در تکمیل آن کتابی بنویسم که به جای جلد دوم و در عمل موافق قوانین مذکور در آن باشد، چه آن کتاب را به صورتی نوشته ام که قبل از من کسی بدان گونه ننوشته است و در آن کلیات علم طب و اصول آن را به صورتی که مطابق عالم کبیر و وسیط و از هر جهت موافق اخبار صلی الله علیه و آله وسلّم باشد نوشته ام و بر هر عاقل بصیری خطای هر کس که از آن تخلف کند و به راه دیگری برود آشکار است.» کتاب دقایق به غیر از آخرین باب مقاله پنجم بین سال های ۱۲۶۴ ق و ۱۲۶۷ ق نوشته شده است. تاریخ آغاز کار تالیف آن به تحقیق معلوم نیست، اما با توجه به مقدمه آن مسلما پس از اتمام کتاب حقایق الطب می باشد که این کتاب در تاریخ ۱۲۶۴ ق به اتمام رسیده است.
ساختار کتاب
کتاب در یک مقدمه و پنح مقاله به رشته تحریر درآمده است. مقدمه در ذکر بعض کلیات علمی و عملی، مقاله نخست در درمان های عام، مقاله دوم در درمان های خاص، مقاله سوم درباره ساختن داروها، مقاله چهارم در ساختن مرکبات و مقاله پنجم در پاره ای از نوادر است. با این توضیح که مؤلف در این مقاله به مسائل مختلفی از قبیل درمان های روایت شده از اهل بیت علیه السلام و دستور به کار بردن بعضی داروها و نیز مفردات پزشکی و غیره پرداخته است.
گزارش محتوا
۱. ویژگی کتاب دقایق العلاج نسبت به سایر کتب طب قدیم در این است که بر اساس آیات قرآن و اخبار اهل عصمت علیه السلام ن وشته شده است و در عین حال آلوده به تقلید کورکورانه از مؤلفین سابق اعم از یونانی و ایرانی نیست.کتاب حاضر شامل مسائل کلی عملی یعنی تشخیص و درمان بیماری ها و داروهای مختلف و طرز تهیه آنها است، به این معنی که مؤلف مسائل پزشکی عملی و نیز داروسازی را گردآوری نموده است.۲.نکته قابل ذکر این است که مؤلف در موارد بسیاری به این مساله اشاره کرده که یک درمان یا یک دارو به وسیله خود وی شخصا و یا درباره یکی از نزدیکان شان به آزمایش رسیده است. به خصوص باید توجه داشت که او در همه مسائل علمی و عملی اعم از پزشکی، فیزیکی، کیمیا (شیمی) و مانند آن برای تجربه ارزش بسیار زیادی قائل بوده و چه در این کتاب و چه در سایر کتب خود به این مساله اشاره نموده است؛ مثلا در خاتمه کتاب مرآت الحکمة به عنوان نصیحت پس از سفارش درباره رجوع به قرآن و سنت و اخبار اهل بیت علیه السلام و نیز فراگیری علم از استاد راهنمایی که دلش به نور علم آل محمد صلی الله علیه و آله وسلّم روشن باشد چنین نگاشته: «اما آن میزان خارجی که آن را با چشمت می بینی و با دستت عمل می کنی و درستی یا نادرستی کار را عینا به چشم خودت آشکارا می بینی دانش است الهی و نبوی و علوی و هرمسی، زیرا آنچه را که پنهان است مشاهده می کنی و از آنچه پوشیده است پرده بر می داری و حقائق بدون آن که شکی در آن باشد مجسم می گردد.»۳. در خود کتاب دقائق العلاج مکررا سفارش نموده که سعی پزشک باید بر این باشد که بر آزمایش های پیشین خود و یا کسان قابل اعتمادی که مطلبی را آزموده اند تکیه کند و فقط به مطالعه آثار گذشته قناعت ننماید. به هر حال آن طور که از کتاب و بعض کتب دیگر مؤلف برمی آید این است که او شخصا به انجام آزمایش های شیمیائی می پرداخته و گاه وسائل لازم را نیز به دست خود می ساخته است.۴. اما مساله ای که این کتاب را از همه کتاب های همانندش ممتاز می سازد استدلالات عقلی متکی بر قرآن و اخبار اهل بیت علیه السلام اجمعین است و به علاوه مؤلف مسائل تازه ای را مطرح ساخته که مهم ترین آنها بحث درباره این فرضیه است که اخلاطی سبب ایجاد بیماری هستند دارای روح بوده و زنده اند و حتی بعضی دارای روح حیوانی و پاره ای دارای روح گیاهی و یا جمادی هستند و این موضوع را در باب سیزدهم از مقاله دوم در ضمن تحقیق راجع به مالاریا و تب نوبه و نیز در فصل نوزدهم باب چهارم از مقاله پنجم و همچنین در کتاب رجوم الشیاطین که پس از دقایق العلاج تالیف گردیده مورد بحث قرار داده است.
وضعیت کتاب
...