دریای پنج

رود پَنج ( به تاجیکی: Панҷ ) رودی است در آسیای مرکزی که در مرز میان تاجیکستان و افغانستان روان است و ریزشگاه آن رود آمودریا است. [ ۲] سرچشمهٔ رود پنج رودهای پامیر و آب واخان هستند که یکی از دریاچهٔ زارکول در استان بدخشان و دیگری از کوهسار واخان در سرزمین افغانستان آب می گیرند. از سراسر رود پنج، مرز افغانستان و تاجیکستان می گذرد که دو کشور اصلی آبگیر آن هستند.
درازای این رود ۹۲۱ کیلومتر، پهنای حوضهٔ آبخیز آن ۱۱۴ هزار کیلومتر مربع، میانگین آبده آن ۱٬۰۰۰ متر مکعب بر ثانیه است. آب این رود برای آبیاری مصرف می شود. از درهٔ رود پنج، بزرگراه دوشنبه به خاروغ و کولاب به قلعهٔ خمب می گذرند.
کهن ترین نام تاریخی رود پنج خروآب بوده است که جغرافیانگاران دوران اسلامی آن را خرناب و جریاب نوشته اند و سرچشمهٔ آمودریا دانسته و سرچشمهٔ آن را وخاب خوانده اند که از وخان آید. چنانچه مؤلف گمنام «حدود العالم» در فصل «سخن اندر رودها» می گوید: «و دیگر رودی است او را خرناب خوانند، از مغرب کوه قَسَک برود و میان بدخشان و پارغر[ ۳] اندر جیحون افتد و این خرناب از جیحون مِهتَر است و لکن همه به جیحون بازخوانند از بهر آن که جیحون از رهی دورتر رود». [ ۴]
واژه های خرناب و جریاب تحریفی هستند از واژهٔ خَروآب که آن را به گونهٔ خرباب نیز نوشته اند. واژهٔ «خَرو» در گویش های دروازی و بدخشانی زبان فارسی تاجیکی وام واژه ای است از زبان فارسی و معنی آن «چشمه، چشمه سار و رود کوهی» است. این واژه و گونه های دیگر آن «شَرو»، «شارو»، «شار»، هم اکنون نیز در جاینام های «موجی خَرو»، «سَبزی خَرو»، «اوش خَرو»، «خَروُندا»، «هیداشار»، «ویس خَرو»، «ویش خَرو»، «پشی خَرو»، «ویش خَروَک»، «پاش خَرو»، «راخَرو»، «تِیخَرو»، «راشارو»، «هیداشَرو»، «ساخ چَرو»، «میذن شار»، «پَشار»، «تیشار»، «دیشار»، «ابخَرو» و «شِتخَرو» در تاجیکستان زنده است. [ ۵]