واخان

واخان یا وَخان منطقه ای است کوهستانی در قلب آسیای درونی، در گوشۀ شمال شرقی افغانستان، واقع در بین رشته کوه های پامیر ( در جانب شمال ) ، قراقروم ( در جانب جنوب ) و هندوکُش ( در جانب غرب ) . دالان واخان درۀ دراز و باریکی است که از غرب به شرق امتداد دارد و توسط رودهای آمودریای علیا ( رود پنج ) و آب واخان در منتهی الیه جنوب آن آبگیری می شود. [ ۱] شهرستان واخان شهرستانی است واقع در ولایت بدخشان افغانستان.
واخان به سه منطقۀ جغرافیایی تقسیم می شود:[ ۲]
• دالان واخان،
• پامیر کلان،
• پامیر خرد.
• شهرستان واخان
درازای واخان در امتداد آمودریا ۶۷ مایل ( ح. ۱۰۸ کیلومتر ) است و در امتداد آبِ واخان ( از لنگرکیش تا گذرگاه وَخجیر ) ۱۱۳ مایل ( ح. ۱۸۲ کیلومتر ) . منابع افغانی این درازا را از اِشکاشِم تا سرحد بروغیل را ۶۶ کُروه ( =۲۲ فرسخ ) تعیین کرده اند. [ ۳]
مکان نگاری واخان به دلیل وجود قله های بلند در آن که از ۲۵۰۰ تا تقریباً ۷۵۰۰ متر می رسند، این منطقه را از وقایع سیاسی شگرف معاصر در کشورهای پیرامون آن مصون نگه داشته است. مجموعۀ بزرگی از سنگ نوشته ها و نقوش روی صخره ها مبتنی بر این واقعیت است که واخان از دوره پارینه سنگی ( ۱۰۰٫۰۰۰ سال پیش ) گذرگاه مهمی برای انسان ها بوده. این منطقه که در امتداد جاده ابریشم واقع بوده، محل تلاقی بین مناطق مهم بازرگانی در غرب چین باستان و مدیترانه بوده و ۱۷۰۰ سال، از سدۀ چهارم پیش از میلاد تا حملۀ مغول در سدۀ چهاردهم میلادی، تجارت و بازرگانی در این منطقه رونق داشته است. کمااینکه منابع اولیۀ چینی از سدۀ هفتم میلادی نیز از اهمیت واخان در مناسبات بازرگانی در عصر دودمان تانگ خبر داده اند. [ ۲]
در سده دهم میلادی ساکنان این نواحی را بت پرستان تشکیل می دادند. گرچه ظاهراً از لحاظ سیاسی مطیع اسلام بوده اند. به گفته ابن خردادبه واخان ۲۰۰۰۰ درهم ( طبق یک نسخه خطی دیگر: ۱۰۰۰۰ درهم ) و شُغنان - ۴۰۰۰۰ ( طبق نسخه خطی دیگر: ۴۰۰۰ ) و کران ۴۰۰۰ درهم خراج می پرداختند. یعقوبی از «خمار بک سلطان شوغنان و بدخشان» یاد می کند. مارکوپولو ساکنان واخان را مسلمان می داند. در ناحیه واخان از وجود کان های زر و سیم سخن رفته است. جاده بازرگانی که به تبت یعنی به بخش علیای شط هند - که ساکنان آن از مردم تبت بودند - منتهی می شده از واخان و شغنان عبور می کرده. از آن ناحیه مشک وارد می کردند. مارکوپولو از همان نواحی گذشته به کاشغر رسید. ولی بر روی هم این سرزمین ها سخت گذر بوده و به درد زندگی صحرانشینی نمی خوردند و بدین سبب کمتر مورد تطاول مهاجمان بیگانه قرار - گرفتند و تاکنون ساکنان آریائی آن مصون مانده اند. [ ۴]