خط بنایی

[ویکی فقه] خط بنّایی، از خطوط اسلامی ویژه تزیین بنا می باشد و فاقد هرگونه انحنا و حرکت دورانی است.
این خط را که به سبب کاربرد تزیینی آن در معماری بنّایی نامیده اند، به نامهای منحصر، مربع، مستطیلی، متداخل و در عربی به الکوفی المعماری نیز معروف است و نوع بدون تزیین خط کوفی است. آن را مَعْقِلی به معنای پناهگاه و کوه بلند و قلعه نیز نامیده اند زیرا حروف آن همچون ساکنان قلعه یکدیگر را دربرگرفته اند به طوری که دست یافتن به آن ها و تفرقه و تغییرشان دشوار است. برخی نیز آن را مُعَقَّلی گفته اند چون نوشتن و خوانش آن به تعقل نیاز دارد آملی معقلی را تصحیفی از عملیقی، منسوب به عمالقه، دانسته است. برخی نیز آن را مقدّم بر کوفی و در زمره خطوط پیش از اسلام و اختراع ادریس پیامبر دانسته اند. درویش محمد بخاری آن را با املای معلقی (معقلی ؟ (متفرع از خط عبری دانسته است.
خط پیش از کوفی
به نوشته فضائلی پیش از خط کوفی، خط معقلی یا معقلی عبری وجود داشته است. ناجی زینالدین آن را ضمن دیگر اقلام منسوب به شهرها ذکر کرده است، اما مکینژاد میان معقلی و کوفی تفاوت قائل شده و معتقد است خط بنّایی ضوابط و فواصل معیّن خط معقلی را ندارد. پژوهشگران دو نمونه از خط کوفی را -که در نگارش قرآنها به کار رفته است ــ معقلی خوانده اند که با یکدیگر تفاوت دارند و این حاکی از ابهام در ارائه تعریف روشن از این خط است. فضائلی با توجه به این نظرهای متفاوت احتمال داده است خط معقلی دوگونه قدیم و جدید داشته باشد. خط قدیم یا خط زاویه دار، همان خط کوفی قدیم است و خط جدید به خط بنّایی مشهور است که در بناها تا به امروز به کار میرود و از خط کوفی متولد شده است.
کاربرد خط کوفی
خط بنّایی با شیوه های حجاری، گچبری، کاشی کاری و آجرکاری اجرا شده و براساس شواهد، بیشتر در ایران و آسیای مرکزی کاربرد داشته است عطارهروی، ص «د»؛ و قدیمترین نمونه های آن عبارت اند از: کتیبه مجاور محراب مسجدجامع نائین از سده چهارم که حروف به گچبریهای سه لبی منتهی میشود و کتیبه مسجد گار اصفهان از ۵۱۵. نمونه هایی از خط بنّایی سده ششم در ایوان عباسی آستان قدس رضوی دیده میشود که با کاشی های سفید، سرمهای، آبی، زرد و مشکی اسم جلاله اللّه و نیز نام پیامبر و امام علی درج شده است.
← کتیبه ها
...