خرم اباد

است دکتر امان اللّه قُرَشی در ایران نامک ، صفحه ۳۱۰ مینویسد : خُرم در زبان پهلوی ساسانی hu - ream یا هورم / خورم xurm به معنای آباد / شاد / خوش / و در آرامش نام داشته است و آباد بعنوان جزء دوم در واقع مکمل بخش نخست است و دوره ساسانی لفظ آباد 《apat》در اسامی مرکب شهرها معمول بود مثل : شاپورخواست / یزدخواست / یزدکرت خواست و. . . تا آنکه لفظ آپات : آباد بکار رفت. لذا خُرمَوه یعنی جای شاد و آباد.

در سال ۶۴۶ پیش از میلاد، آشور بانی پال پادشاه آشور، تمدن ایلام و شهر خایدالو را تصرف و دولت ایلام را نابود کرد. تمدن دیرینه ایلام و شهر خایدالو، پس از هزاران سال مقاومت در برابر اقوام نیرومندی چون سومری ها، اَکَدی ها، بابلی ها و آشوری ها از دشمن خود آشور شکست خورد.

نام شاپورخواست در کتاب های قدیمی تا سال ۶۲۲ هجری ( اوایل قرن هفتم ) قابل رویت است اما پس از قرن هشتم تنها می توان نام خرم آباد را مشاهده کرد. احتمالاً در اواخر قرن هفتم هجری شهر شاپورخواست به کلی ویران و خالی از سکنه شده و مردم آن به قسمت غربی قلعهٔ فلک الافلاک که از لحاظ داشتن آب فراوان و موقعیت مناسب تر و همچنین امنیت، برتری داشت نقل مکان کردند، در حقیقت فلک الافلاک در این زمان هسته اصلی شهر خرم آباد فعلی را تشکیل داد و موجب شکل گیری آن در این منطقه شده است. البته به نظر می رسد که آب شهر شاپورخواست از طریق نهری که از قسمت شرقی شهر می آمده تأمین می شده است که شاید خشک شدن این نهر عامل ترک این منطقه شده است. عوامل متعددی دیگری چون موقعیت سیاسی، ارتباطی و جغرافیایی در شکل گیری شهر خرم آباد دخیل بوده است

ظهور فرمانروایان ایلام به هزاره سوم یعنی ۲۵۰۰ سال پیش از میلاد مسیح می رسد. در هزاره نخست حکومت شاهان ایلام، سه سلسله روی کار آمده اند که عبارتند از: شاهان آوان، شاهان سیماشکی و نایب الحکومه های بزرگ که منشا آنان نیز به شاهان سیماشکی می رسد.
سیماشکی
پژوهش های به عمل آمده نشان می دهد که خاستگاه شاهان سلسله آوان، دزفول امروزی بوده است و مقر فرمانروایی شاهان سیماش یا سیماشکی به نقطه ای از ایلام گفته می شده است که نزدیک خرم آباد امروزی قرار داشته است. پای تخت نایب الحکومه های بزرگ نیز شهر باستانی شوش بوده است. متاسفانه بیشتر مورخان ایرانی و لُرستانی که تا امروز در زمینه تاریخ لرستان قلم زده اند، از تاریخ این سرزمین در عصر شاهان ماد و ایلام کمتر سخن گفته اند و از آثار مورخان بیگانه تنها دو اثر درخور توجه را می توان نام برد که در این زمینه اشاراتی کرده اند.
۱٫ تاریخ عیلام، نوشته پیرآمیه Pier Amie که آن را خانم شیرین بیانی در سال ۱۳۴۹ به فارسی برگرداند و دانشگاه تهران منتشر کرد.
۲٫ امپراطوری ایلام Das Reich Elan، اثر والتر هنتیس Walter Hinz که در سال ۱۹۶۴ به زبان آلمانی منتشر گردید، و در سال ۱۹۷۲ توسط خانم جنیفربارنز Jennifer Barnes تحت عنوان �دنیای فراموش شده ایلام� به زبان انگلیسی ترجمه و انتشار یافته است.
پیرآمیه، سیماش را یکی از ایالت های شمالی ایلام می داند که �برسایر ایالات متحده این مملکت برتری و پیشی� گرفته اند. ( ۱ )
از طرفی والتر هنتیس از سه نقطه ی مهم به عنوان پایتخت های سه گانه ایلام در ادوار مختلف تاریخ این سرزمین نام برده است که عبارتند از: سیماشکی ( خرم آباد ) ، آوان ( دزفول ) و شوش.
در متن کتاب موقعیت و محدوده جغرافیایی سیماشکی کاملا مشخص نشده است. و قرائنی که بتوان با اتکا به آنها به شناسایی این محل دست زد، دقیقا ارائه نگردیده است.
به نظر این نگارنده سیماشکی یا سیماش، یعنی پایتخت، نخستین شاهان ایلام باستان یعنی سلسله ی ایگه هالکیان Igehalkids در منطقه چگنی امروزه قرار داشته که نام یکی از بخش های لُرستان است و در جنوب غربی خرم آباد قرار دارد. این اظهار نظر متکی به قرائن زیر است:
۱ - یکی از دهستان های این بخش به نام �سماق� معروف است که تحریف شده کلمه ایلامی �سیماک� و بازمانده از دو واژه سیماش یا سیماشکی ایلام باستان است. ( ۲ )
۲ - مرکز این بخش امروزه دوره Dura نام دارد که یادآور واژه ( Dru ) به معنای: کاخ و شهر در زبان ایلام باستان است و نام دور اون تاش Dur un tash ایلامی شاهد این ادعا است. دور اون تاش در زبان ایلام باستان به معنای شهر اون تاش است. هرچند این تپه تاکنون خاکبرداری و کاوش نشده است، ولی آثار مشهود در آن نشانگر آن است که این دژ عظیم، روزگاری از موقعیت ویژه ای برخوردار بوده است.
۳ - علاوه بر دو مورد فوق، در منطقه چگنی اسامی خاص جغرافیایی بسیاری وجود دارد که معنای مشخص آنها در گویش لُری امروز، فراموش شده است. ولی با کمی دقت میتوان ردپای تاریخی آنها را تا روزگار ایلام باستان پی گرفت. از جمله:
الف ) ترهان Tarhan که به احتمال قریب به یقین تحریف شده واژه “دورهان” Durhan یا “دوران” Duran در زبان ایلامی است.
ب ) کشکان، کش ماهور، نای کش که هریک به نوبه خود نام کش کوشا Kash Kusha فرمانروای ایلامی را تداعی می کند.
امید است این فرضیات بتواند راه گشای پژوهشگرانی باشد، که در آینده در زمینه تاریخ خرم آباد و لُرستان در هزاره های سوم، دوم و اول پیش از میلاد کار خواهند کرد. شاید در این راه بتوان گوشه ای از تاریخ پنهان و فراموش شده لُرستان را کشف نمود.
ماداکتو
از طرفی، مورخان و پژوهشگران بسیاری، اسامی برخی از اماکن و شهرها را در ارتباط با تاریخ ایلام ذکر کرده اند که والتر هنتیس آنها را در کتاب خود نیاورده است. از جمله ماداکتو Madaktu است که سرپری مایکن آن را �واقع در منتصف مجرای رودخانه کرخه� ( ۳ ) می داند و از نظر قدرت و اهمیت �رقیب شوش بوده است�. ( ۴ )
شادروان رشید یاسمی نیز این شهر را با نام مدکتو، دومین پای تخت کودورناخونته Kudur Nakhanta ( 692 - 693 ) ، پس از شوش آورده است. و محل آن را در کرخه علیا ( نزدیک محلی موسوم به دره شهر در دشت سیمره ) ذکر کرده است. ( ۵ )
ژاک دومرگان Jaque de morgan، مدعی است که در دره شهر خرابه های ماداکتو ا بازیافته و آن را دومین پایتخت ایلام می داند. ( ۶ )
خایدالو
دومین شهر، شهری است به نام �خایدالو� که ظاهرا در محل خرم آباد امروزی قرار داشته است. از مورخین ایرانی، نخستین کسی که از خایدالو – بدون ذکر ماخذ - نام برده است شادروان پیرنیا است. ( ۷ ) .
گریشمن این نام را �هیدالو� نوشته است و ان را ناحیه پر ثروت شوشتر می داند. ( ۸ ) . این نام به نگارش �میدالو� به گفته شادروان رشید یاسمی: درکنار شط کارون در طرف بالا واقع بوده است، و از شوش به آنجا” ۲۲ فرسنگ به خط مستقیم مسافت بوده است. چنانکه میان میدالو مالمیر ( ایذه ) ۱۳ فرسخ می شمرده اند. محل فعلی آن شهر را دز ملکان می دانند. ( ۹ )
ژاک دومرگان از قول ژ. ماسپرو G. Maspero خای دالو را در بخش های گمنامی که ماد را احاطه کرده است دانسته و اضافه می کند که �در جنوب خرم آباد جلگه زیبایی است، و در آن دیه های چندی وجود دارد. نزدیک این دهات تپه های مصنوعی بزرگی است که تحقیق و کاوش در آنها بسیار جالب توجه است. و من فکر می کنم با خای دالوی متون آسوری مطابقه می کند. در آنجاست که متحملاً، شاه ایلام ( کدورنان خونتا ) به هنگام حمله فاتحین شمال و اشغال ماداکاو به آن گریخته و پناه جسته است� ( ۱۰ ) .
پیرآمیه نویسنده تاریخ عیلام نیز مانند والتر هنتیس نه از ماداکتو ذکری به میان آورده است و نه اشاره به خایدالو یا هیدالو دارد.
شاپورخواست
و اما شاپورخواست، در این زمینه به خاطر جلوگیری از تطویل کلام و رعایت گنجایش صفحات نشریه از اشاره به شاپورخواست و ارتباط آن با شهر خرم آباد، خود داری می شود. خوانندگان عزیز می توانند به جلد نخست کتاب گرانقدر �آثار باستانی و تاریخی لرستان� نوشته آقای حمید ایزدپناه مراجعه فرمایند.
نتیجه
ماحصل سخن آنکه در مجموع، به استثنای شادروان پیرنیا هیچ یک از مورخین و پژوهش گران خایدالو و ماداکتو را نه تنها در لُرستان بلکه در محل فعلی خرم آباد امروزی محسوب نمی دارند و آنچه تا حدودی مسلم است سیماشکی است که در هزاره دوم پیش از میلاد پای تخت امپراطوری بزرگ ایلگه ها لکیان یعنی نخستین شاهان بزرگ ایلام بوده است و نام شاپورخواست نیز با توجه به ماخذ موجود نام خرم آباد در عصر شاهان ساسانی بوده است.
پی نوشت ها:
یک: تاریخ عیلام، پیرآمیه، ترجمه شیرین بیانی، ص ۴۱ - ۴۵٫
دو: این نظریه مورد تایید و تصدیق شادروان حسام الدین ضیایی نیز قرار گرفت. نامبرده که از محققین و پژوهش گران صاحب نام و عنوان خرم آباد بود چندی است که چهره در نقاب خاک کشیده، یادش گرامی و روانش شاد باد.
سه: تاریخ ایران، سرپرسی سایکس، ترجمه سید محمد تقی فخر داعی گیلانی، جلد ۱، ص ۵۵٫
چهار: همان جا.
پنج: کُرد و پیوستگی نژاد او، رشید یاسمی، تهران، امیرکبیر، بی تا، ص ۶۰٫
شش: جغرافیای غرب ایران، ژاک دومرگان، ترجمه و توضیح دکتر کاظم ودیعی، تبریز، بی�تا، ۱۳۳۹، ص ۲۴۹ - ۲۵۰٫
هفت: ایران باستان، حسن پیرنیا، مشیرالدوله، ج ۱، ص ۱۳۰٫
هشت: مقدمه ای در مسجد سلیمان گریشمن، ترجمه مسعود رجب نیا.
نه: کرد و پیوستگی نژاد او، ص ۶۰٫
ده: جغرافیای غرب ایران، ص ۲۴۹ و ۲۵۰٫
منبع: �شقایق� نشریه لُرستان شناسی، سال اول، شماره ۳ و ۴، پاییز و زمستان ۱۳۷۶٫ این نوشته در شقایق با عنوان �سیماشکی، ماداکتو و خایدالو� منتشر شده است.

بنا بر این گزارش، کتیبه آشور بانیپال درباره فتح و نابودی تمدن ایلام چنین می گوید: در مدت یک ماه و یک روز کشور ایلام ( عیلام ) را با همه پهنای آن، جاروب کردم.
شایان ذکر است؛ شهر خایدالو پس از این، بخشی از دولت آشور شده و در زمان هخامنشیان به همراه لرستان، ایلام کنونی و خوزستان به عنوان سومین ایالت این امپراطوری مطرح شده است
گفتنی است؛ شهر خایدالو که در زمان حکومت اشکانیان یکی از ایالت های شناخته شده بوده، در زمان ساسانیان جای خود را به شهر شاپورخواست می دهد.