حوزه علمیه

[ویکی فقه] حوزه علمیه، عنوانی متأخر برای سازمان ها، نهادها و مراکز آموزش نظام مند علوم دینی در میان شیعه امامیه می باشد.
حوزه های علمیه در جامعه دینی ما از جای گاهی بس والا و مهم بر خوردار هستند. حوزه ها به مصداق آیه شریفه «الم تر کیف ضرب الله مثلا کلمه طیبه لشجره طیبه اصلها ثابت و فرعها فی السماء تؤتی الکها کل حین باذن و ربها...» چونان درختی ثابت و ریشه دار، در همیشه تاریخ گذشته، ملجأ جویندگان معارف الهی بوده و ثمراتی شیرین و گوارا عرضه داشته و در ساحت علم و تقوی آثاری پربها ارائه نموده اند.
معنای حوزه
حوزه در لغت عرب به معنای ناحیه، مجتمع و مکان ثقل آمده است و حوزة الاسلام به معنای حدود و ثغور و نواحی اسلامی است.کلمه حوزه یا حوزه های علمیه اصطلاحی است رائج در جهان به ویژه نزد شیعیان به معنای مرکز تحصیل علوم دینی و به اصطلاح دانشگاهی است برای آموزش و فراگیری علوم دینی و قدیمه، که با در اختیار داشتن گنجینه به یادگار مانده از خاندان نبوت و عترت، فرهنگ بی نظیری را در تمام زمینه های علمی، اجتماعی و بعضا سیاسی از خود به یادگار گذارده است.
تاریخچه
این نهاد مقدس نیز مانند همه نهادهای اجتماعی به تدریج و در طول سال های متمادی شکل گرفته است، که ریشه شکل گیری آن به صدر اسلام و آغاز بعثت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله باز می گردد.مطالعه سیر تحول و شکل گیری حوزه علمیه مستلزم نگاهی اجمالی به چهارده قرن تاریخ آموزش در اسلام است که باید در ضمن دو دوره جداگانه بررسی شود.
عصر حضور
...

[ویکی شیعه] حوزه علمیه، نهاد مذهبی-آموزشی شیعیان برای آموزش و تربیت طلاب علوم دینی است. این مراکز از دوره بعد از امامان شیعه و در طول زمان ایجاد و گسترش یافته است. قم، بغداد، نجف، حله، اصفهان از مهم ترین حوزه های علمیه شیعیان بوده است. حوزه های علمیه زیر نظر مراجع تقلید اداره می شود. علوم حوزوی در راستای فهم و استنباط آموزه های دینی از قرآن و حدیث طراحی شده است. فقه و اصول اصلی ترین دروس حوزوی است. هزینه های حوزه های از طریق خمس و موقوفات تامین می شود. برخی از کسانی که در حوزه درس می خوانند لباس روحانیت به تن می کنند. کلاس های دروسی حوزه علمیه در مدارس، مساجد، مراقد مقدسه و در خانه های روحانیون تشکیل می شود. در سالهای بعد از انقلاب اسلامی ایران مدیریت حوزه های ایران متمرکز شد، حوزه های خواهران در سراسر کشور تاسیس شد، مراکز تخصصی حوزوی شکل گرفت.
حوزه علمیه نامی است که به مراکز آموزشی دینی در میان شیعیان اطلاق می شود این مراکز دارای کارکردهای آموزشی و تربیتی است که از قرون اول اسلامی ایجاد شده است. در مکان هایی مانند مدرسه و مسجد دروس مربوط به اسلام تدریس می شود، به کسانی که در این مراکز درس می خوانند طلبه می گویند و برخی از آنها بعد از طی مراحل تحصیلی لباس روحانیت بر تن می کنند. در این مراکز تربیت و اخلاق در کنار آموزش دنبال می شود و بخش مهمی از هویت طلبگی را تشکیل می دهد. فقه و اصول مهم ترین محور دروس حوزوی است. حوزه های علمیه زیر نظر مراجع تقلید اداره می شود. وجوهات شرعی و موقوفات از پشتوانه های مالی این مراکز است. برخی با استناد به آیه ۳۹ سوره احزاب، این آیه را مبنای تشکیل حوزه های علمیه می دانند: «الَّذِینَ یبَلِّغُونَ رِ سَالَاتِ اللَّهِ وَیخْشَوْنَهُ وَلَا یخْشَوْنَ أَحَدًا إِلَّا اللَّهَ. ترجمه: کسانی که پیام های خدا را ابلاغ می کنند و از او می ترسند و از هیچ کس جز خدا بیم ندارند». برخی از علما تفقه در دین به معنای فهم عمیق دین را برگرفته از آیه نفر می دانند.
به کسانی که در حوزه تحصیل و تدریس می کنند القابی گفته می شود. شیخ، آخوند، ثقه الاسلام، حجت الاسلام، حجت الاسلام والمسلمین، آیت الله، آیت الله العظمی از جمله آنهاست.

[ویکی اهل البیت] حوزه علمیه، عنوانی متأخر برای سازمان ها، نهادها و مراکز آموزش نظام مند علوم دینی در میان شیعه امامیه می باشد.
حوزه های علمیه در جامعه دینی ما از جایگاهی بس والا و مهم برخوردار هستند. حوزه ها به مصداق آیه شریفه «أَلَمْ تَرَ کَیْفَ ضَرَبَ اللّهُ مَثَلاً کَلِمَةً طَیِّبَةً کَشَجَرةٍ طَیِّبَةٍ أَصْلُهَا ثَابِتٌ وَفَرْعُهَا فِی السَّمَاء × تُؤْتِی أُکُلَهَا کُلَّ حِینٍ بِإِذْنِ رَبِّهَا...» چونان درختی ثابت و ریشه دار، در همیشه تاریخ گذشته، ملجأ جویندگان معارف الهی بوده و ثمراتی شیرین و گوارا عرضه داشته و در ساحت علم و تقوی آثاری پربها ارائه نموده اند.
حوزه در لغت عرب به معنای ناحیه، مجتمع و مکان ثقل آمده است و حوزه الاسلام به معنای حدود و ثغور و نواحی اسلامی است. کلمه حوزه یا حوزه های علمیه اصطلاحی است رائج در جهان به ویژه نزد شیعیان به معنای مرکز تحصیل علوم دینی و به اصطلاح دانشگاهی است برای آموزش و فراگیری علوم دینی و قدیمه که با در اختیار داشتن گنجینه به یادگار مانده از خاندان نبوت و عترت، فرهنگ بی نظیری را در تمام زمینه های علمی، اجتماعی و بعضا سیاسی از خود به یادگار گذارده است.
این نهاد مقدس نیز مانند همه نهادهای اجتماعی به تدریج و در طول سال های متمادی شکل گرفته است که ریشه شکل گیری آن به صدر اسلام و آغاز بعثت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله باز می گردد.
مطالعه سیر تحول و شکل گیری حوزه علمیه مستلزم نگاهی اجمالی به چهارده قرن تاریخ آموزش در اسلام است که باید در ضمن دو دوره جداگانه بررسی شود.
عصر حضور حدود سه قرن طول کشید که هم زمان با طلوع اسلام شروع و تا زمان غیبت حضرت ولی عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف ادامه یافت. عنصر مشترک در طول این مدت وجود معصوم به عنوان عامل محوری در آموزش معارف دین می باشد.
با آغاز رسالت حضرت محمد صلی الله علیه و آله در مکه، اولین حلقه های رسمی آموزش اسلام تشکیل گردید. یکی از اولین مکان های تجمع و آموزش در آغاز بعثت خانه «ارقم بن ابی ارقم» در دامنه کوه صفا بود که در این محل چهل نفر از جمله حضرت حمزه و ابوذر غفاری به اسلام گرویدند. بعد از هجرت مسلمین به مدینه و نزول آیه نفر تلاش بیشتری برای آموزش و فراگیری احکام و معارف اسلامی صورت پذیرفت و مسجد به عنوان کانون برگزاری جلسات آموزش دین معرفی شد که تا قرن ها بعد نیز این محوریت حفظ گردید.
با رحلت رسول مکرم اسلام این رسالت عظیم توسط حضرت علی و امامان بعد از ایشان به بهترین وجه ممکن عملی شد و تشنگان معارف اصیل اسلام با حضور یافتن در محضر این بزرگان و شاگردان آن ها، کام تشنه خود را سیراب می کردند.

[ویکی فقه] حوزه علمیه (تقریر درس). نوشتن درس اساتید (تقریر) از امتیازهای حوزه های علمیه است که از زمان پیشوایان معصوم (علیهم السّلام) مرسوم بود. و این کار با کوشش مرحوم آیت الله بروجردی در قم، به صورت عادت عمومی طلاب درآمد. از موارد تقریر می توان به نوشتن در جلسه ی درس به صورت کامل، نوشتن رؤوس و کلیات مطالب استاد و نوشتن مشروح درس استاد بعد از اتمام کلاس اشاره کرد.
نوشتن درس اساتید (تقریر) از امتیازهای حوزه های علمیه است که از زمان های دور شروع شده و هنوز هم ادامه دارد. نوشتن درس استاد از زمان پیشوایان معصوم (علیهم السّلام) رواج داشته و افزون بر نوشتن احادیث و سخنان ائمه بعدها شاگردان اصحاب نیز گفته های اصحاب را می نوشتند. در دوران برقراری و فعالیت حوزه بغداد هم امالی و نوشتن رواج بیشتری پیدا کرد.از جمله کسانی که اقدام به این کار نمود، مؤلف مفتاح الکرامه بود که درس استادش مرحوم بحرالعلوم را تقریر نمود.
مجله ی حوزه، ش۵۱، ص۹۱.
این کار به چند صورت انجام می گیرد:۱: نوشتن در جلسه ی درس به صورت کامل؛ این شیوه معمولی ترین روش است که معمولاً به همان صورت، بایگانی می شود و گاهی حواشی مختصری بر آن اضافه می شود.در این نوشته ها معمولاً ساختار جملات گفتاری ـ نه نوشتاری ـ است و به خاطر تندنویسی، متن مرتب نیست و در نتیجه ارزش علمی چندانی ندارد و در حکم نوار ضبط صوت است. به همین دلیل برخی مراجع این روش را مفید نمی دانند.
مجله ی نور علم، شماره ی۸، دوره ی۳، ص۲۳، سخنان آیت الله فاضل لنکرانی.
مباحثه یکی از امتیازهای بزرگ حوزه های علمیه است که بسیاری از مراکز علمی دنیا از آن بی بهره اند و موجب تثبیت مطالب در ذهن و رفع ابهام های درس و جوشش فکری افراد می گردد. در این مورد طلاب از روش های مختلفی استفاده می کنند:
← روش روخوانی
...

[ویکی فقه] حوزه علمیه (جنبش نواندیشی دینی). نوشتار حاضر در یک بررسی مختصر، به تحولات و نواندیشی دینی در حوزه های علمی ایران در نیمه دوم قرن بیستم، یعنی پس از جنگ جهانی دوم می پردازد و مسائلی چون تعلیم و تربیت (مواد درسی و کتابهای درسی و شخصیتهای برجسته این برهه)، تحقیقات و شیوه های آن و استفاده از امکانات جدید، ورود در مباحث سیاسی و ایجاد سازمان و تشکیلات اداری از جمله تحولات ایجاد شده در این دوره است که مورد بحث قرار می گیرد.
پس از پایان جنگ جهانی دوم، تحولات فراوانی در جامعه جهانی، از جمله جامعه ایران به وجود آمد که دامنه آن اوضاع سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و دینی را فرا گرفت. از جمله تحولات عمده ای که در جامعه ایران در این برهه تاریخی بوجود آمد، تحولات مربوط به اوضاع دینی بود.در میان تحولات مربوط به اوضاع دینی جامعه ایران، آنچه در این بررسی کوتاه مورد توجه است، جنبش نواندیشی دینی در حوزه های علمی است که در این دوره، عمق و گسترش ویژه ای یافت و سرانجام از درون همین جنبش نواندیشی دینی، انقلابی بی نظیر در تاریخ ایران، بلکه در تاریخ جهان سر برآورد، که از آغاز تا به امروز خبرسازترین حادثه سیاسی و فرهنگی جامعه بشر بوده است. پیش از اینکه به اصل مطلب بپردازیم تبیین دو واژه به عنوان مقدمه بحث ضروری است:۱: نواندیشیمقصود ما از نواندیشی، برنامه، اثر علمی، روش یا سازمان جدیدی است که در گذشته اوضاع دینی ایران سابقه نداشته یا آنکه به ندرت وجود داشته و در دوره مورد بحث شیوع و گسترش یافته است.۲: حوزه های علمیمقصود از حوزه های علمی مراکزی است که علوم اسلامی در آن تدریس می شود، در عین حال، مرکز اصلی رهبری و ساز و کار تشکیلات ارشاد و هدایت دینی است. در برهه تاریخی مورد بحث، مهمترین حوزه علمی ایران، حوزه علمیه قم بوده که در حال حاضر نیز از بزرگترین حوزه های علمی ایران بلکه جهان تشیع به شمار می رود.
رشته های اصلی نواندیشی دینی
جنبش گسترده نواندیشی دینی در حوزه های علمی ایران شامل پنج رشته اصلی است که به ترتیب مورد بحث قرار می دهیم:
← تعلیم و تربیت
سایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «حوزه علمیه (جنبش نواندیشی دینی)»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۷/۱۲/۶.
...

[ویکی فقه] حوزه علمیه (دروس اخلاق). مقصود از دروس اخلاق نشست هایی است که در آن، استادی فرزانه و وارسته، بر کسی وعظ و نصیحت قرار گرفته و طلاب، همچون پروانگان، به دور شمع وجودش گرد آمده و از انفاس قدسیه اش سود می جویند، که بیشترین بهره های معنوی در حوزه های علوم اسلامی از همین جلسات و حلقه های موعظه ای نشات می گرفته است. این شیوه آموزشی-تربیتی در حوزه علمیه، نشات گرفته از تعلیمات قرآن کریم و سیره خاتم المرسلین و ائمه دین (صلوات الله علیهم اجمعین) است.
از دیرباز عالمان راستین همواره توجه و عنایت خاصی به مباحث اخلاقی داشته اند و تعلیم و تعلم اخلاق را رکنی از حوزه درسی خویش به شمار می آوردند نه اینکه آن را در ردیف درس های حاشیه ای قرار دهند. حتی برخی از حکمای قدیم تنها «اخلاق» را علم حقیقی می دانستند و از آن به (اکسیر اعظم) یاد می نمودند و اولین چیزی که تعلیم می دادند این علم بود.
طباطبایی، سیدمحمدرضا، بدایه الاخلاق، ص۹.
با بررسی اجمالی زندگی علمای گرانقدر در می یابیم که این بزرگان به جهت ارزش و اهمیتی که در اخلاق و ارزش های اخلاقی نمایان می دیدند توجه خاصی نسبت به آن مبذول می داشتند و این امر ارزشمندی مسائل اخلاقی آنان را وا می داشت تا حقیقتی را که نه تنها در اندیشه بلکه در عمل بدان رسیده اند برای دیگران نیز بازگو کنند. همچنین سیره علما این درس را به ما می آموزد که تکرار مسائل اخلاقی در سازندگی انسان موثر است، چرا که انسان همیشه در معرض توطئه های شیطان و غفلت قرار دارد. از این رو علما در مناسبت های مختلف در کتاب ها و رساله های اخلاقی در پایان و لابلای درس ها یا در جلسات و رفت و آمدهای خصوصی و خلاصه به هر شکل ممکن دیگران را و به خصوص مشتاقان این راه را به حقیقت اهمیت اخلاق راهنمائی می کردند و آنچه را که بدان در عمل رسیده بودند با زبان گویای خویش بیان می داشتند. در اینجا از باب نمونه گفتاری چند از سخنان دلپذیر آن عالمان عامل واصل را می آوریم. عالم گران قدر شهید ثانی شخصیتی که درباره اش در کتاب روضات الجنات چنین آمده است: این استاد بزرگوار در تخلق به اخلاق الهی و قرب منزلت چنان می نماید که تالی تلو معصوم (علیه السّلام) است و بلافاصله در رده پس از معصومان پاک قرار دارد.
حجتی، سیدمحمدباقر، آداب تعلیم و تعلم در اسلام، ص۱۳.
اهمیت و ارزش اخلاق، عالمان اسلامی را به تلاش وا می داشت تا در هر رشته ای از علوم که مشغول تعلیم و تعلم بودند برای نشر تعالیم روحی و اخلاقی اسلام نیز به تالیف کتب و رساله های اخلاقی بپردازند به گونه ای که علمای معاصر ائمه، به تنهایی بیش از شش هزار و سیصد کتاب در حدیث، تفسیر، فقه، اخلاق و غیره تالیف نمودند که چهارصد تای از آنها به خاطر امتیازاتی که داشتند به اصول اربع مائه شهرت یافتند.
مقدمه لمعه دمشقیه، ج۳۵، ص۱.
...

[ویکی فقه] حوزه علمیه (دیدگاه های امام خمینی). حوزه های علمیه در طول تاریخ همواره موثر و در احیاء احکام اسلامی و ارزش های دینی، پیش قدم بوده و همیشه به عنوان سنگربانان فقه و فقاهت در خط مقدم عمل نموده اند. در این نوشتار نگاهی اجمالی به نظرات و سخنان امام خمینی (رحمه الله علیه) درباره حوزه های علمیه در پی می آید.
حوزه های روحانیت محل تدریس و تعلیم و تربیت و رهبری مسلمانان است. جای فقهای عادلانه و فضلا و مدرسین و طلاب است. جای آن هاست که امانت دار و جانشین پیغمبران هستند، محل امانت داری است و بدیهی است که امانت الهی را نمی توان به دست هر کس داد.این ها مظهر اسلامند، این ها مبین قرآنند، این ها مظهر نبی اکرمند، مردم این ها را این جور شناخته اند؛ مردم علاقه دارند به دین خودشان، علاقه دارند به اسلام خودشان و آن علاقه ای که به اسلام دارند علاقه ای به علمای اسلامی دارند.
امام خمینی، روح الله، روحانیت و حوزه های علمیه از دیدگاه امام خمینی (تبیان دفتر دهم) تهران موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، چاپ سوم، ۱۳۸۴، ص۶۵.
حوزه های علمیه در هر جا هست (در هر جا) حوزه های علمیه بیدار شوند، هر جا هستند امروز روزی نیست که حوزه های علمیه مثل سابق عمل کنند، سابق وضع دیگر داشت، حالا وضع دیگر. حوزه های علمیه بیدار باشند، تقوا را، تقوا را نصب عین خود قرار بدهید. طلاب علوم دینیه، تقوا، تقوا، تنزیه نفس، مجاهده با نفس، یک مجاهد با نفس می تواند بر یک امت حکومت کند، مجاهده کنید تهذیب کنید.حوزه های علمیه باید خودشان را تهذیب کنند، در خلال تهذیب، هر کاری که هست تعقیب کنند از علمیات. ما فقاهت لازم داریم. اگر فقیهی از بین برود، اسلام از بین می رود، ما فقیه لازم داریم، باید دنبال فقه باشیم.
امام خمینی، روح الله، روحانیت و حوزه های علمیه از دیدگاه امام خمینی (تبیان دفتر دهم) تهران موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، چاپ سوم، ۱۳۸۴، ص۱۴۵.
در بعد خدمات علمی حوزه های علمیه سخن بسیار است که ذکر آن در این مختصر نمی گنجد، بحمدالله حوزه ها از نظر منابع و شیوه های بحث و اجتهاد، غنی و دارای ابتکار است. تصور نمی کنم برای بررسی عمیق همه جانبه علوم اسلامی طریقه مناسب تر از شیوه علمای سلف یافت شود. تاریخ بیش از هزار سال تحقیق و تتبع علمای راستین اسلام گواه بر ادعای ما در راه بارور ساختن نهال مقدس اسلام است.
امام خمینی، روح الله، روحانیت و حوزه های علمیه از دیدگاه امام خمینی (تبیان دفتر دهم) تهران موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، چاپ سوم، ۱۳۸۴، ص۶۳۰.
...

[ویکی فقه] حوزه علمیه (مراحل تحصیل). از مراحل تحصیل در حوزه های علمیه می توان به مرحله مقدمات، مرحله سطح و مرحله خارج اشاره کرد.
در حوزه های علمیه شیعه هر طلبه به طور معمول سه مرحله ی درسی را طی می کند:
← مرحله مقدمات
غالب اساتید در این دوره از یک الگوی تدریس پیروی می کنند که شش مرحله را در بر دارد:۱: مطالعه قبل از تدریس که شامل مطالعه ی کتاب درسی و حواشی و شروح آن می شود.۲: روخوانی درس با رعایت کامل قواعد ادبیات که گاهی قسمتی از آن به عهده ی شاگردان گذاشته می شود.۳: بیان مطالب درس به صورت دسته بندی شده و به اصطلاح «خارج درس».۴: تطبیق مطالب گفته شده با متن کتاب مورد تدریس، به صورت جمله به جمله.۵: بیان مطالبی خارج از کتاب (از حواشی و شروح یا نظریات خاص استاد) که در ضمن درس بیان می شود؛ برخی اساتید برای جلوگیری از مشوش شدن ذهن طلاب، آن مطالب را در پایان درس ذکر می کنند.۶: پاسخ گویی به سؤالات شاگردان در سه مرحله:الف) قبل از شروع درس؛ب) در حین درس؛ج) بعد از درس.
بررسی نقاط قوت و ضعف
بررسی: نقاط قوت و ضعف فراوانی برای این دو دوره گفته شده که به برخی از آن ها اشاره می کنیم:
← نقاط قوت
...

حوزۀ علمیّه (نظام آموزشی)
حوزه علمیّه
آموزش و پرورشِ حوزوی، ناظرِ بر تربیت متخصصان و مبلغان اسلامی برای حفظ و انتقال سنن، آداب، رفتارها، مهارت ها، و فرهنگ اسلامی به افراد جامعه است. در نظام آموزش و پرورش حوزوی، سه عنصر اساسی حاکم است: مدرس (استاد)، طلبه (شاگرد)، و کتاب درسی. آموزش حوزوی، در شکل سنتی، دو مرحله یا مقطع داشت: مرحلۀ مقدمات و سطح، و مرحلۀ خارج. اما با تغییراتی که اخیراً در حوزه های علمیه رخ داده است، آموزش در حوزۀ علمیه در مرحلۀ مقدمات و سطح به پنج دوره تقسیم می شود که هر یک از این دوره ها بر دوره های آموزشی و مدارک جدید آموزش و پرورش رسمی کشور منطبق است. این پنج دوره عبارت اند از مقدمات (سه سال): دروس ادبیات عرب و منطق؛ سطحِ یک (سه سال) برابر با مدرک کاردانی دروس شرح لمعه و اصول؛ سطحِ دو (سه سال) برابر با مدرک کارشناسی: دروس مکاسب و رسائل و کفایه؛ سطحِ سه (سه سال تحصیل در دورۀ خارج فقه و اصول که در آن مبانی فقه و اصول به صورت استدلالی مطرح می شود.) و نوشتن پایان نامه در پایان این سطح برابر با مدرک کارشناسی ارشد؛ و سطحِ چهار که مستلزم شرکت در آزمون تخصصی، گذراندن چهار سال درس این دوره در یکی از رشته های علوم اسلامی، و نوشتن پایان نامه ای به زبان عربی است و مدرک آن برابر با مدرک دکتری است. حوزۀ علمیۀ ایران عمدتاً حوزۀ علمیۀ شیعی است، ولی حوزۀ علمیه اهل تسنن نیز در نقاطی از کشور دایر است. سه پایگاه اساسی حوزه های علمیۀ شیعی ایران در شهرهای قم، مشهد، و اصفهان مستقر و حوزه های علمیۀ اهل سنت در کردستان، بلوچستان، و ترکمن صحرا متمرکز است. در بیشتر شهرهای ایران مدرسه های علمیه دایر است. علاوه بر حوزه های علمیۀ داخلی ایران و کشورهای اسلامی، سازمان حوزه ها و مدارس علمیۀ خارج از کشور به ایجاد و توسعۀ حوزه های علمیه در آسیا، افریقا، اروپا، و امریکا اقدام کرده است.
نیز،رجوع شود به:مدرسه علمیه