[ویکی فقه] جنگ در ایران پس از اسلام ، به چند دوره مختلف تقسیم میشود.
در سه قرن نخست اسلامی ، نواحی مختلف ایران ، تابع حکومتهای مرکزی و به طور کلی ، دستگاه خلافت بود. بنابراین مسائل مرتبط با جنگ در ایران سه قرن نخست ، در بخش سوم مطرح شده است . این بخش از مقاله ناظر به قرن چهارم و پس از آن است که ظهور سلسله های مستقل در ایران ، سبب تحولاتی در ترکیب نیروهای نظامی و نیز شیوه ها و تاکتیکهای جنگی شد. ورود تعداد زیادی از غلامان ترک به ایران و به کارگیری آنان به صورت سواره نظام و نیز استخدام نیروهایی از اقوام و نژادهای گوناگون ، چون عرب و کرد و هندی و دیلمی و گیل در لشکر، موجب تشکیل سپاهی چند نژادی شد که اصلی ترین مشخصه نیروهای نظامی در این دوره بود.
← چند نژادی بودن سپاه
مغولان شیوه ها و تاکتیکهای جنگی جدید را وارد ایران کردند که در دوره ایلخانان و تیموریان نیز ادامه یافت و جانشین بسیاری از روشهای پیشینِ نبرد، چون حرکت آهسته سپاه و لشکریان حرفه ای مجهز به سلاحهای سنگین ، گردید. استقرار و استمرار حکومت مغول در واقع به سبب ارتش منظم ، تاکتیکهای ابتکاری و تحرک و مهارت جنگی آنان بود به رغم مبالغه هایی که در باره کثرت سربازان مغول ، برای توجیه پیروزیهای آنان ، صورت گرفته است به نظر می رسد تعداد آنان کمتر از لشکریان فرمانروایان چین و نیز خوارزمشاهیان بوده است .
← اوصاف لشکر مغول
(۱) ابن اثیر.(۲) ابن اسفندیار، تاریخ طبرستان، چاپ عباس اقبال آشتیانی ، تهران ۱۳۲۰ ش.(۳) ابن تغری بردی ، النجوم الزاهره فی ملوک مصر و القاهره، قاهره .(۴) ابن عبری ، تاریخ مختصرالدول ،چاپ انطون صالحانی یسوعی ، بیروت ۱۹۵۸.(۵) ابن عربشاه ، عجائب المقدور فی نوائب تیمور، چاپ احمد فایز حمصی ، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۶.(۶) ابوشجاع روذراوری ، ذیل کتاب تجارب الامم ، چاپ آمدروز، مصر ۱۳۳۴/۱۹۱۶، چاپ افست بغداد بی تا.(۷) جوزوفا باربارو، سفرنامه جوزافا باربارو، در سفرنامه های ونیزیان در ایران : شش سفرنامه ، ترجمه منوچهر امیری ، تهران : خوارزمی ، ۱۳۴۹ ش .(۸) فتح بن علی بنداری ، تاریخ دوله آل سلجوق ( زبده النصر و نخبه العصر)، بیروت ۱۹۷۸.(۹) بیهقی.(۱۰) تاریخ سیستان ، چاپ محمدتقی بهار،تهران : زوار، ( ۱۳۱۴ ش ).(۱۱) جوینی .(۱۲) عبداللّه بن لطف اللّه حافظ ابرو، ذیل جامع التواریخ رشیدی ، بخش ۱، چاپ خانبابا بیانی ، تهران ۱۳۱۷ ش .(۱۳) همو، زبده التواریخ ، چاپ کمال حاج سیدجوادی ، تهران ۱۳۸۰ ش .(۱۴) علی بن ناصر حسینی ، زبده التواریخ : اخبار الامراء و الملوک السلجوقیه ، چاپ محمد نورالدین ، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.(۱۵) حمداللّه مستوفی ، تاریخ گزیده .(۱۶) خواندمیر.(۱۷) محمدبن اسعد دوّانی ، عرض سپاه اوزون حسن ، چاپ ایرج افشار، در مجله دانشکده ادبیات دانشگاه تهران ، سال ۳، ش ۳ (فروردین ۱۳۳۵).(۱۸) محمدبن علی راوندی ، راحه الصدور و آیه السرور در تاریخ آل سلجوق ، به سعی و تصحیح محمد اقبال ، بانضمام حواشی و فهارس با تصحیحات لازم مجتبی مینوی ، تهران ۱۳۶۴ ش .(۱۹) رشیدالدین فضل اللّه .(۲۰) جان جوزف ساندرز، تاریخ فتوحات مغول ، ترجمه ابوالقاسم حالت ، تهران ۱۳۶۱ ش .(۲۱) محمدبن علی شبانکاره ای ، مجمع الانساب ، چاپ میرهاشم محدث ، تهران ۱۳۶۳ ش .(۲۲) شرف الدین علی یزدی ، ظفرنامه : تاریخ عمومی مفصل ایران در دوره تیموریان ، چاپ محمد عباسی ، تهران ۱۳۳۶ ش .(۲۳) ابوبکر طهرانی ، کتاب دیار بکریه ، چاپ نجاتی لوغال و فاروق سومر، آنکارا ۱۹۶۲ـ۱۹۶۴، چاپ افست تهران ۱۳۵۶ ش .(۲۴) محمدبن عبدالجبار عتبی ، تاریخ العتبی (تاریخ الیمینی )، ضمن الفتح الوهبی ( شرح الیمینی )، از احمدبن علی منینی ، قاهره ۱۲۸۶.(۲۵) محمدبن منصور فخر مدبر، آداب الحرب و الشجاعه ، چاپ احمد سهیلی خوانساری ، تهران ۱۳۴۶ ش .(۲۶) علی اصغر فقیهی ، آل بویه : نخستین سلسله قدرتمند شیعه با نمونه ای از زندگی جامعه اسلامی در قرنهای چهارم و پنجم ، تهران ۱۳۶۶ ش .(۲۷) قابوس بن وشمگیر، قابوس نامه ، چاپ غلامحسین یوسفی ، تهران ۱۳۵۲ ش .(۲۸) علی بن یوسف قفطی ، تاریخ الحکماء، و هو مختصرالزوزنی المسمی بالمنتخبات الملتقطات من کتاب اخبارالعلماء باخبارالحکماء ، چاپ یولیوس لیپرت ، لایپزیگ ۱۹۰۳.(۲۹) جووانی د پیانو کارپینی ، سفرنامه پلان کارپن ، نخستین سفیر واتیکان در دربار مغول در سال ۱۲۴۵ میلادی ، ترجمه ولی اللّه شادان ، تهران ۱۳۶۳ ش .(۳۰) روی گونثالث د کلاویخو، سفرنامه کلاویخو ، ترجمه مسعود رجب نیا، تهران ۱۳۴۴ ش .(۳۱) عبدالحی بن ضحاک گردیزی ، تاریخ گردیزی ، چاپ عبدالحی حبیبی ، تهران ۱۳۶۳ ش .(۳۲) رنه گروسه ، امپراطوری صحرانوردان ، ترجمه عبدالحسین میکده ، تهران ۱۳۶۵ ش .(۳۳) مسعودی ، مروج (پاریس ).(۳۴) مسکویه .(۳۵) احمدبن علی مقریزی ، السلوک لمعرفه دول الملوک ، چاپ محمد عبدالقادر عطا، بیروت ۱۴۱۸/۱۹۹۷.(۳۶) عثمان بن محمد منهاج سراج ، طبقات ناصری ، چاپ عبدالحی حبیبی ، کابل ۱۳۴۲ـ۱۳۴۳ ش .(۳۷) دیوید مورگان ، مغولها ، ترجمه عباس مخبر، تهران ۱۳۷۱ ش .(۳۸) میرخواند.(۳۹) ولادیمیر فئودوروویچ مینورسکی ، «پژوهشی در باره امور نظامی و غیرنظامی فارس »، ترجمه حسن جوادی ، مجله بررسیهای تاریخی ، سال ۴، ش ۱ (فروردین و اردیبهشت ۱۳۴۸).(۴۰) محمدبن جعفر نرشخی ، تاریخ بخارا ، ترجمه ابونصر احمدبن محمدبن نصر قباوی ، تلخیص محمدبن زفربن عمر، چاپ مدرس رضوی ، تهران ۱۳۵۱ ش .(۴۱) محمدبن احمد نسوی ، سیره سلطان جلال الدین منکبرنی ، چاپ احمد احمدی ، مصر ۱۹۵۳.(۴۲) حسن بن علی نظام الملک ، سیاستنامه ، چاپ محمد قزوینی و مرتضی مدرس چهاردهی ، تهران ۱۳۴۴ ش .(۴۳) Vasily Vladimirowich Barthold, Turkestan down to the Mongol invasion , London ۱۹۲۸;(۴۴) EI ۲ , s.v. "Harb. v:Persia" (by C. E. Bosworth);(۴۵) Beatrice Forbes Manz, The rise and rule of Tamerlane , Cambridge ۱۹۹۱;(۴۶) H. Desmond Martin, "The Mongol army", JRAS (۱۹۴۳);(۴۷) Bertold Spuler, Die Mongolen in Iran , Leiden ۱۹۸۵;(۴۸) Ismail Hakki Uzuncarsili, Osmanli devletinin ilmiye taskilati , Ankara ۱۹۸۸.
در سه قرن نخست اسلامی ، نواحی مختلف ایران ، تابع حکومتهای مرکزی و به طور کلی ، دستگاه خلافت بود. بنابراین مسائل مرتبط با جنگ در ایران سه قرن نخست ، در بخش سوم مطرح شده است . این بخش از مقاله ناظر به قرن چهارم و پس از آن است که ظهور سلسله های مستقل در ایران ، سبب تحولاتی در ترکیب نیروهای نظامی و نیز شیوه ها و تاکتیکهای جنگی شد. ورود تعداد زیادی از غلامان ترک به ایران و به کارگیری آنان به صورت سواره نظام و نیز استخدام نیروهایی از اقوام و نژادهای گوناگون ، چون عرب و کرد و هندی و دیلمی و گیل در لشکر، موجب تشکیل سپاهی چند نژادی شد که اصلی ترین مشخصه نیروهای نظامی در این دوره بود.
← چند نژادی بودن سپاه
مغولان شیوه ها و تاکتیکهای جنگی جدید را وارد ایران کردند که در دوره ایلخانان و تیموریان نیز ادامه یافت و جانشین بسیاری از روشهای پیشینِ نبرد، چون حرکت آهسته سپاه و لشکریان حرفه ای مجهز به سلاحهای سنگین ، گردید. استقرار و استمرار حکومت مغول در واقع به سبب ارتش منظم ، تاکتیکهای ابتکاری و تحرک و مهارت جنگی آنان بود به رغم مبالغه هایی که در باره کثرت سربازان مغول ، برای توجیه پیروزیهای آنان ، صورت گرفته است به نظر می رسد تعداد آنان کمتر از لشکریان فرمانروایان چین و نیز خوارزمشاهیان بوده است .
← اوصاف لشکر مغول
(۱) ابن اثیر.(۲) ابن اسفندیار، تاریخ طبرستان، چاپ عباس اقبال آشتیانی ، تهران ۱۳۲۰ ش.(۳) ابن تغری بردی ، النجوم الزاهره فی ملوک مصر و القاهره، قاهره .(۴) ابن عبری ، تاریخ مختصرالدول ،چاپ انطون صالحانی یسوعی ، بیروت ۱۹۵۸.(۵) ابن عربشاه ، عجائب المقدور فی نوائب تیمور، چاپ احمد فایز حمصی ، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۶.(۶) ابوشجاع روذراوری ، ذیل کتاب تجارب الامم ، چاپ آمدروز، مصر ۱۳۳۴/۱۹۱۶، چاپ افست بغداد بی تا.(۷) جوزوفا باربارو، سفرنامه جوزافا باربارو، در سفرنامه های ونیزیان در ایران : شش سفرنامه ، ترجمه منوچهر امیری ، تهران : خوارزمی ، ۱۳۴۹ ش .(۸) فتح بن علی بنداری ، تاریخ دوله آل سلجوق ( زبده النصر و نخبه العصر)، بیروت ۱۹۷۸.(۹) بیهقی.(۱۰) تاریخ سیستان ، چاپ محمدتقی بهار،تهران : زوار، ( ۱۳۱۴ ش ).(۱۱) جوینی .(۱۲) عبداللّه بن لطف اللّه حافظ ابرو، ذیل جامع التواریخ رشیدی ، بخش ۱، چاپ خانبابا بیانی ، تهران ۱۳۱۷ ش .(۱۳) همو، زبده التواریخ ، چاپ کمال حاج سیدجوادی ، تهران ۱۳۸۰ ش .(۱۴) علی بن ناصر حسینی ، زبده التواریخ : اخبار الامراء و الملوک السلجوقیه ، چاپ محمد نورالدین ، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.(۱۵) حمداللّه مستوفی ، تاریخ گزیده .(۱۶) خواندمیر.(۱۷) محمدبن اسعد دوّانی ، عرض سپاه اوزون حسن ، چاپ ایرج افشار، در مجله دانشکده ادبیات دانشگاه تهران ، سال ۳، ش ۳ (فروردین ۱۳۳۵).(۱۸) محمدبن علی راوندی ، راحه الصدور و آیه السرور در تاریخ آل سلجوق ، به سعی و تصحیح محمد اقبال ، بانضمام حواشی و فهارس با تصحیحات لازم مجتبی مینوی ، تهران ۱۳۶۴ ش .(۱۹) رشیدالدین فضل اللّه .(۲۰) جان جوزف ساندرز، تاریخ فتوحات مغول ، ترجمه ابوالقاسم حالت ، تهران ۱۳۶۱ ش .(۲۱) محمدبن علی شبانکاره ای ، مجمع الانساب ، چاپ میرهاشم محدث ، تهران ۱۳۶۳ ش .(۲۲) شرف الدین علی یزدی ، ظفرنامه : تاریخ عمومی مفصل ایران در دوره تیموریان ، چاپ محمد عباسی ، تهران ۱۳۳۶ ش .(۲۳) ابوبکر طهرانی ، کتاب دیار بکریه ، چاپ نجاتی لوغال و فاروق سومر، آنکارا ۱۹۶۲ـ۱۹۶۴، چاپ افست تهران ۱۳۵۶ ش .(۲۴) محمدبن عبدالجبار عتبی ، تاریخ العتبی (تاریخ الیمینی )، ضمن الفتح الوهبی ( شرح الیمینی )، از احمدبن علی منینی ، قاهره ۱۲۸۶.(۲۵) محمدبن منصور فخر مدبر، آداب الحرب و الشجاعه ، چاپ احمد سهیلی خوانساری ، تهران ۱۳۴۶ ش .(۲۶) علی اصغر فقیهی ، آل بویه : نخستین سلسله قدرتمند شیعه با نمونه ای از زندگی جامعه اسلامی در قرنهای چهارم و پنجم ، تهران ۱۳۶۶ ش .(۲۷) قابوس بن وشمگیر، قابوس نامه ، چاپ غلامحسین یوسفی ، تهران ۱۳۵۲ ش .(۲۸) علی بن یوسف قفطی ، تاریخ الحکماء، و هو مختصرالزوزنی المسمی بالمنتخبات الملتقطات من کتاب اخبارالعلماء باخبارالحکماء ، چاپ یولیوس لیپرت ، لایپزیگ ۱۹۰۳.(۲۹) جووانی د پیانو کارپینی ، سفرنامه پلان کارپن ، نخستین سفیر واتیکان در دربار مغول در سال ۱۲۴۵ میلادی ، ترجمه ولی اللّه شادان ، تهران ۱۳۶۳ ش .(۳۰) روی گونثالث د کلاویخو، سفرنامه کلاویخو ، ترجمه مسعود رجب نیا، تهران ۱۳۴۴ ش .(۳۱) عبدالحی بن ضحاک گردیزی ، تاریخ گردیزی ، چاپ عبدالحی حبیبی ، تهران ۱۳۶۳ ش .(۳۲) رنه گروسه ، امپراطوری صحرانوردان ، ترجمه عبدالحسین میکده ، تهران ۱۳۶۵ ش .(۳۳) مسعودی ، مروج (پاریس ).(۳۴) مسکویه .(۳۵) احمدبن علی مقریزی ، السلوک لمعرفه دول الملوک ، چاپ محمد عبدالقادر عطا، بیروت ۱۴۱۸/۱۹۹۷.(۳۶) عثمان بن محمد منهاج سراج ، طبقات ناصری ، چاپ عبدالحی حبیبی ، کابل ۱۳۴۲ـ۱۳۴۳ ش .(۳۷) دیوید مورگان ، مغولها ، ترجمه عباس مخبر، تهران ۱۳۷۱ ش .(۳۸) میرخواند.(۳۹) ولادیمیر فئودوروویچ مینورسکی ، «پژوهشی در باره امور نظامی و غیرنظامی فارس »، ترجمه حسن جوادی ، مجله بررسیهای تاریخی ، سال ۴، ش ۱ (فروردین و اردیبهشت ۱۳۴۸).(۴۰) محمدبن جعفر نرشخی ، تاریخ بخارا ، ترجمه ابونصر احمدبن محمدبن نصر قباوی ، تلخیص محمدبن زفربن عمر، چاپ مدرس رضوی ، تهران ۱۳۵۱ ش .(۴۱) محمدبن احمد نسوی ، سیره سلطان جلال الدین منکبرنی ، چاپ احمد احمدی ، مصر ۱۹۵۳.(۴۲) حسن بن علی نظام الملک ، سیاستنامه ، چاپ محمد قزوینی و مرتضی مدرس چهاردهی ، تهران ۱۳۴۴ ش .(۴۳) Vasily Vladimirowich Barthold, Turkestan down to the Mongol invasion , London ۱۹۲۸;(۴۴) EI ۲ , s.v. "Harb. v:Persia" (by C. E. Bosworth);(۴۵) Beatrice Forbes Manz, The rise and rule of Tamerlane , Cambridge ۱۹۹۱;(۴۶) H. Desmond Martin, "The Mongol army", JRAS (۱۹۴۳);(۴۷) Bertold Spuler, Die Mongolen in Iran , Leiden ۱۹۸۵;(۴۸) Ismail Hakki Uzuncarsili, Osmanli devletinin ilmiye taskilati , Ankara ۱۹۸۸.
wikifeqh: جنگ_در_ایران_پس_از_اسلام