جغتای

جغتای یا چغتای یا چقتای[ ۲] پسر دوم چنگیز خان بود. [ ۳]
مادر جغتای بورته دختر نویان از قوم مغولی قنقرات بود. جغتای بر اولوس های غربی امپراتوری چنگیزخان حکمرانی داشت. او یکی از جنگاورترین فرزندان و سپاهیان چنگیزخان بود و در فتح سرزمین های چین و ماچین و شهرهای نواحی خراسان از قبیل اترار، بناکت، خوارزم، گرگانج به همراه پدر و برادرانش حضوری فعال داشت. [ ۴]
چنگیزخان پس از بازگشت از جنگ خوارزمشاه حکومت ماوراءالنهر و خوارزم و شهرهای ایغور و کاشغر و بلخ و بدخشان و غزنین تا حدود سند را به جغتای سپرد. پس از مرگ چنگیزخان با آنکه جغتای از برادرش اوگتای خان بزرگ تر بود او را حرمت بسیار می گذاشت و ذره ای از احترام به او فرونمی گذاشت. می گویند روزی با اوگتای در سبقت اسب خود بر اسب او شرط بست و اسب او برد. شب با خود اندیشید که نمی بایست با قاآن و خان بزرگ شرط بندد. فردای آن روز به همراه تمام خدم و حشم خویش به دربار اوگتای قاآن حاضر شد و خود را مقصر دانست و هرچه اوگتای او را گفت که تقصیری روی نداده است نپذیرفت و گفت که باید مجازات گردد. عاقبت نه اسب ممتاز پیشکش کرد و گفت این به شکرانهٔ آن است که قاآن از تقصیر من گذشته است. جغتای به همراه اوگتای در نوشتن یاسا نامه بزرگ به چنگیز کمک کرد. وی در یاسا یا قوانین چنگیزی بسیار مطلع و سختگیر بود، به گونه ای که چنگیز به وی لقب «محافظ یاسا» داده بود. مرگ جغتای به سال ۶۴۰ اتفاق افتاد.

جغتای (خاچماز). جغتای ( به ترکی آذربایجانی: Ciğatay ) یک منطقه مسکونی در جمهوری آذربایجان است که در شهرستان خاچماز واقع شده است. جغتای ۶۵۶ نفر جمعیت دارد.

جغتای (خراسان رضوی). جُغتای مرکز شهرستان جغتای در شمال غربی استان خراسان رضوی ایران است.
بر پایه سرشماری عمومی نفوس و مسکن در سال ۱۳۹۵ جمعیت این شهر ۹٬۲۶۸ نفر ( در ۲٬۶۷۰ خانوار ) بوده است. [ ۶]
«جغتای» در گذشته به قلعه قارزی معروف بوده است. این قلعه در دو کیلومتری مرکز شهر کنونی قرار داشته است. در گذشته قلعه دارای دو دروازه بوده و ۱۲ برج در اطراف آن قرار داشته است. در زمان مغولان[ نیازمند منبع] این منطقه به دست خان ها اداره می شده است و تمام اسفراین و حکم آباد تحت سلطه خان «جغتای» بوده است. تبنا به قول مستوفی در نزهة القلوب ( ۷۴۰ هـ. ق ) نام قدیم جغتای که در دو کیلومتری جنوب شهر واقع است کارزی بوده است که در اثر کثرت استعمال و تغییر و تحول واژگان به قارزی تبدیل شده است و اکنون آثار آن وجود دارد. تاریخ جغتای نشان می دهد که این شهر بیش از ۱۵۰ سال سابقه مرکزیت و حاکم نشینی داشته و به عنوان مرکز حکومت ولایت ثلاث ( جغتای، بام و صفی آباد و میان آباد ) نقش عمده ای از نظر سیاسی واجتماعی در منطقه داشته همچنین نماینده ای مستقل از شهرستان سبزوار در مجلس شورای ملی آن زمان داشته است. در سال ۱۳۱۶ بخشداری جغتای تأسیس شده و قلمرو مأموریت آن کل دشت جوین ( از ایستگاه بیهق در شرق تا حوالی روستای امیرآباد جاجرم در غرب ) بوده است. لازم است ذکر شود طی دو مرحله در سال ۱۳۳۹ و ۱۳۴۶ شهرداری جغتای تصویب می شود ولی به علت نامعلومی هر بار از فعالیت بازمانده و تحقق نیافته است. بعد از پیروزی انقلاب اسلامی و با پیگیری های مستمر اهالی و همت مسئولان دلسوز کشور جغتای در سال ۱۳۶۳ به عنوان نقطه شهری شناخته شد و از همان تاریخ فعالیت خود را شروع نموده است؛ و در۱۱ مهر ماه سال ۱۳۸۷ به سطح شهرستان ارتقا یافت. [ ۲]
نام قدیم جغتای کارزی بوده که در اثر کثرت استعمال و تغییر واژگان به قارزی تبدیل شده است. برخی معتقدند پیدایش جغتای ناشی از مهاجرت اولوس جغتای از نواحی ماوراءالنهر ( آسیای مرکزی ) به محل کنونی بوده و در نتیجه نام این محل را به نام جغتای که فرمانروای اولوس بوده نامیده اند.
در قولی دیگر چون عموی امیر تیمور در این منطقه کشته شد تیمور به این منطقه هجوم آورده و این نواحی را به بازماندگان عمویش که از اولاد و احفاد جغتای بودند اهدا می کند و به این طریق شهرجغتای کنونی بنا نهاده می شود. همچنین جغتای نام ولسوالی در ولایت غزنی افغانستان است که در زمان سلطه چنگیزخان در این منطقه مرکز بود و باش جغتای پسردوم چنگیز مغول بوده است. برهمین اساس این منطقه به نام جغتای مسما شده است.

جَغَتای ( ـ۶۳۹)
(یا: چَغَتای) از حکمرانان مغولی در ایران. پسر دوم چنگیزخان بود و در زمان حکومت پدر، علاوه بر سرداری قسمتی از لشکر مغول، اجرای قانون یاسای چنگیزی و نظارت بر امور کیفری بر عهدۀ وی بود. او در لشکرکشی مغولان به ایران شرکت داشت و همراهِ برادرش ، اُوگْتای ، مأمور تصرف شهر اُترار شد. جَغَتای از جانب چنگیز به حکومت ماوراءُالنَّهر و ممالک سابق قَراخَتاییان، کاشْغَر، بلخ، غَزْنین، منصوب شد و بعد از مرگ پدر، به اطاعت برادر کوچک ترش، اُوگْتای قاآن ، درآمد و یک سال قبل از مرگ اوگتای درگذشت و بعد از وی حکومت قلمروش به فرزندانش رسید. خانات جَغَتای، که قلمرو حکومتشان کاشْغَر و تورخان را دربرمی گرفت، تابع خان های بزرگ مغول بودند و تا حدود ۷۷۲ق حکومت می کردند. با آن که فرمانروایان ماوراءالنهر در دورۀ تیموریان از نوادگانِ اوگتای برگزیده می شدند، آنان و نیز قبایل جنگجوی آن سرزمین را تُرکان جَغَتایی و زبانِ آن ها را تُرکی جَغَتایی می نامیدند.