[ویکی فقه] تهجد در قرآن. تهجد قیام در شب برای اقامه نماز و تلاوت قرآن و دعا و ذکر الهی است.
واژه عربی تهجّد، از ریشه «ه -ج-د» به معنای خوابیدن و بیدار شدن است، از این رو برخی آن را از لغات اضداد شمرده اند. برخی معنای اصلی این ریشه را «فارغ شدن شخص از کارهای روزانه» دانسته اند؛ چه به کارهایی چون عبادت خدا بپردازد و چه به کارهای دیگر مانند خواب یا استراحت؛ یا بیدار باشد و هیچ کاری نکند. برخی معنای «هجُود» (مصدر ثلاثی مجرد) را به خواب رفتن و معنای «تهجد» (مصدر باب تفعّل) را بیدار شدن از خواب دانسته اند. تهجد در اصطلاح متون دینی به معنای نماز شب یا بیدار شدن از خواب برای نماز شب یا مطلق ذکر و عبادت خداست. به نظر برخی تهجد تنها به عبادات مستحب و نیز عباداتی که پس از بیدار شدن از خواب انجام می شود اطلاق می گردد ، از این رو به عبادات واجب یا عبادات مستحبی که قبل از خوابِ شب انجام شود تهجد نمی گویند. به کسی که نماز شب می گزارد مُتَهجِّد یا هاجِد یا هَجود گفته می شود. از واژه تهجد در یک آیه قرآن با فعل امر یاد شده است:«و مِنَ الَّیلِ فَتَهَجَّد بِهِ نافِلَةً لَکَ» اما این موضوع با تعابیر دیگر در آیاتی چند مطرح شده است؛ از جمله شب را با سجده و نماز گذراندن:«یبیتونَ لِرَبِّهِم سُجَّدًا وقِیما»، ترک کردن خوابگاه و خواندن خداوند:«تَتَجافی جُنوبُهُم عَنِ المَضاجِعِ یدعونَ رَبَّهُم»، استغفار در سحرگاهان:«وبِالاَسحارِ هُم یستَغفِرون»، بیدار شدن در شب و تلاوت قرآن :«قُمِ الَّیلَ... •... و رَتِّلِ القُرءانَ تَرتیلا»، سجده و تسبیح در شب:«ومِنَ الَّیلِ فَاسجُد لَهُ وسَبِّحهُ لَیلاً طَویلا» و باقیات صالحات :«والباقِیتُ الصّالِحتُ خَیرٌ عِندَ رَبِّکَ ثَوابًا» که در برخی احادیث و منابع تفسیری مراد از آن نماز شب دانسته شده است ؛ نیز تعبیر «فَاِذا فَرَغتَ فَانصَب • و اِلی رَبِّکَ فَارغَب» که در برخی منابع حدیثی به نماز شب تفسیر شده است. در این آیات از تهجد در شرایع پیشین و همچنین از اهمیت، آثار و برخی از احکام و مباحث فقهی تهجد سخن به میان آمده است.
پیشینه تهجد
تهجد و شب زنده داری همواره از جمله عبادات مهم و سیره صالحان در همه زمان ها و شرایع الهی بوده و اولیای الهی شبانگاهان با خدای خود به راز و نیاز می پرداخته اند. برپایه احادیث، هیچ پیامبری مبعوث نگردید، جز این که در شب به تهجد و عبادت خدا می پرداخت ؛ همچنین اقامه نماز شب سبب دستیابی حضرت ابراهیم علیه السلام به مقام خلت به شمار رفته است. به موجب حدیثی دیگر، حضرت یعقوب علیه السلام در پاسخ به درخواست فرزندان خود مبنی بر استغفار برای آنان، وعده استغفار در سحرگاهان یا سحرگاه شب جمعه را به آنان داد:«قالوا یاَبانَا استَغفِر لَنا ذُنوبَنا اِنّا کُنّا خطِٔن • قالَ سَوفَ اَستَغفِرُ لَکُم رَبّی». در احادیث، از تهجد حضرت داود و حضرت موسی علیهماالسلام نیز یاد شده است. در آیه ۲۷ حدید از رهبانیت پیروان حضرت مسیح یاد شده است:«و جَعَلنا فی قُلوبِ الَّذینَ اتَّبَعوهُ رَأفَةً و رَحمَةً و رَهبانیةً اِبتَدَعوها ما کَتَبنها عَلَیهِم اِلاَّ ابتِغاءَ رِضونِ اللّهِ». مراد از «رهبانیت» را نماز شب ، دوری کردن از زنان و نشستن در صومعه ها و دوری گزیدن از مردم و اشتغال به عبادت در کوه ها و بیابان ها دانسته اند. بنابر آیه ۲۷ حدید ، تهجد از جانب خداوند بر آن ها واجب نشده بود :«ما کَتَبناها عَلَیهِم» و کاری مستحب بود ؛ ولی آنان به روش هایی مانند نذر، آن را بر خود واجب کرده بودند. افزون بر این، در آیه ۱۱۳ آل عمران تهجد از ویژگی های برخی از اهل کتاب به شمار رفته است:«لَیسوا سَواءً مِن اَهلِ الکِتبِ اُمَّةٌ قائِمَةٌ یتلونَ ءایاتِ اللّهِ ءاناءَ الَّیلِ وهُم یسجُدون». آیه درباره عبدالله بن سلام و شماری از همراهان او نازل شد که اسلام را پذیرفتند و یهودیان آنان را از اشرار شمردند؛ ولی در این آیه از مؤمنان متهجد به شمار رفته و مدح شده اند. بنابر احادیثی دیگر، این آیه درباره اشخاص مذکور و نیز ۴۰ نفر از مسیحیان نجران و گروهی از مسیحیان حبشه و رومیان که اسلام آورده بودند، نازل شده است. در میان مسلمانان نیز تهجد امری رایج بوده است، به گونه ای که سجده در شبانگاه از ویژگی های بارز پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم و پیروان او به شمار رفته است:«مُحَمَّدٌ رَسولُ اللّهِ والَّذینَ مَعَهُ اَشِدّاءُ عَلَی الکُفّارِ رُحَماءُ بَینَهُم تَراهُم رُکَّعًا سُجَّدًا یبتَغونَ فَضلاً مِنَ اللّهِ و رِضونًا سیماهُم فی وُجوهِهِم مِن اَثَرِ السُّجودِ ذلِکَ مَثَلُهُم فِی التَّوراةِ و مَثَلُهُم فِی الاِنجیلِ». براساس روایات، این آیه به شب زنده داری اصحاب پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم اشاره دارد. در آیات ۱ ۳ مزمّل پیامبر اکرم به شب زنده داری در بخشی از شب مأمور شده است:«یاَیهَا المُزَّمِّل• قُمِ الَّیلَ اِلاّ قَلیلاً• نِصفَهُ اَوِ انقُص مِنهُ قَلیلاً». در پی نزول این آیه پیامبر آن چنان به شب زنده داری می پرداخت که پاهای مبارک آن حضرت ورم می کرد. پیروان حضرت نیز با پیروی از قرآن و پیامبر به شب زنده داری می پرداختند و برای رعایت مفاد آیات مذکور، گاه تا صبح به نماز می ایستادند. سرانجام به عللی مانند بیمار شدن مسلمانان و مسافرت های تجاری آنان و نیز جهاد در راه خدا در مقدار تهجد تخفیف داده شد و مسلمانان به اندازه توان خود مأمور به تهجد شدند:«اِنَّ رَبَّکَ یعلَمُ اَنَّکَ تَقومُ اَدنی مِن ثُلُثَیِ الَّیلِ و نِصفَهُ و ثُلُثَهُ و طَائِفَةٌ مِنَ الَّذینَ مَعَکَ واللّهُ یقَدِّرُ الَّیلَ والنَّهارَ عَلِمَ اَن لَن تُحصوهُ فَتابَ عَلَیکُم فَاقرَءوا ما تَیسَّرَ مِنَ القُرءانِ عَلِمَ اَن سَیکونُ مِنکُم مَرضی وءاخَرونَ یضرِبونَ فِی الاَرضِ یبتَغونَ مِن فَضلِ اللّهِ وءاخَرونَ یقتِلونَ فی سَبیلِ اللّهِ فَاقرَءوا ما تَیسَّرَ مِنهُ». برخی فاصله نزول این آیه را با آیات پیشین ۱۰ سال و عده ای دیگر یک سال یا ۸ یا ۶ ماه دانسته اند. در آیه ۹ زمر نیز نمازگزاران در شب را ستوده است:«اَمَّن هُوَ قانِتٌ ءاناءَ الَّیلِ ساجِدًا و قائِمًا». بنا بر احادیث، این آیه درباره حضرت علی علیه السلام، عماربن یاسر ، ابوحذیفه و برخی دیگر از صحابه پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم نازل شده است؛ همچنین بر پایه احادیثی دیگر، آیه ۱۶ سجده که شب زنده داری را ویژگی مؤمنان دانسته، درباره حضرت علی علیه السلام و پیروان آن حضرت فرود آمده است. برخی شأن نزول آیه را گروهی از انصار یا اصحاب پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم دانسته اند.
اهمیت تهجد
تهجد در اسلام از اهمیت و جایگاه والایی برخوردار است، براین اساس، قرآن کریم در آیاتی پیامبراکرم صلی الله علیه وآله وسلم و مسلمانان را به تهجد و عبادت خدا در شب ترغیب کرده است؛ از جمله در آیه ۷۹ اسراء :«و مِنَ الَّیلِ فَتَهَجَّد بِهِ نافِلَةً لَکَ». در آیه ای دیگر قرآن کریم به شفع و وتر سوگند یاد کرده است:«والشَّفعِ والوَتر» که بر اساس برخی روایات مراد از شفع و وتر سه رکعت پایانی نمازشب است. در آیاتی دیگر شب زنده داری از اوصاف و ویژگی های مؤمنان:«اِنَّما یؤمِنُ بِٔیتِنَا الَّذینَ... • تَتَجافی جُنوبُهُم عَنِ المَضاجِعِ»، پرهیزکاران:«اِنَّ المُتَّقینَ... • کانوا قَلیلاً مِنَ الَّیلِ ما یهجَعون»، بندگان خاص خداوند:«و عِبادُ الرَّحمنِ... • والَّذینَ یبیتونَ لِرَبِّهِم سُجَّدًا و قِیما»، بندگان صالح:«یتلونَ ءایتِ اللّهِ ءاناءَ الَّیلِ و هُم یسجُدون • و اُولئِکَ مِنَ الصّلِحین»، نیکوکاران:«اِنَّهُم کانوا قَبلَ ذلِکَ مُحسِنین • کانوا قَلیلاً مِنَ الَّیلِ ما یهجَعون» و عالمان ربانی :«اَمَّن هُوَ قنِتٌ ءاناءَ الَّیلِ ساجِدًا وقائِمًا... هَل یستَوِی الَّذینَ یعلَمونَ والَّذینَ لا یعلَمونَ» دانسته شده است؛ همچنین در احادیث یکی از مصادیق « ذاکران خدا » که در آیه ۳۵ احزاب به آنان وعده مغفرت و اجر عظیم داده شده:«والذّاکِرینَ اللّهَ کَثیرًا والذّاکِرتِ» متهجدان ذکر شده است چنان که یکی از مصادیق باقیات صالحات که ثواب آن نزد خداوند پایدار دانسته شده:«والباقِیاتُ الصّالِحتُ خَیرٌ عِندَ رَبِّکَ ثَوابًا» تهجد به شمار رفته است.
← اهمیت شب زنده داری در احادیث
...
واژه عربی تهجّد، از ریشه «ه -ج-د» به معنای خوابیدن و بیدار شدن است، از این رو برخی آن را از لغات اضداد شمرده اند. برخی معنای اصلی این ریشه را «فارغ شدن شخص از کارهای روزانه» دانسته اند؛ چه به کارهایی چون عبادت خدا بپردازد و چه به کارهای دیگر مانند خواب یا استراحت؛ یا بیدار باشد و هیچ کاری نکند. برخی معنای «هجُود» (مصدر ثلاثی مجرد) را به خواب رفتن و معنای «تهجد» (مصدر باب تفعّل) را بیدار شدن از خواب دانسته اند. تهجد در اصطلاح متون دینی به معنای نماز شب یا بیدار شدن از خواب برای نماز شب یا مطلق ذکر و عبادت خداست. به نظر برخی تهجد تنها به عبادات مستحب و نیز عباداتی که پس از بیدار شدن از خواب انجام می شود اطلاق می گردد ، از این رو به عبادات واجب یا عبادات مستحبی که قبل از خوابِ شب انجام شود تهجد نمی گویند. به کسی که نماز شب می گزارد مُتَهجِّد یا هاجِد یا هَجود گفته می شود. از واژه تهجد در یک آیه قرآن با فعل امر یاد شده است:«و مِنَ الَّیلِ فَتَهَجَّد بِهِ نافِلَةً لَکَ» اما این موضوع با تعابیر دیگر در آیاتی چند مطرح شده است؛ از جمله شب را با سجده و نماز گذراندن:«یبیتونَ لِرَبِّهِم سُجَّدًا وقِیما»، ترک کردن خوابگاه و خواندن خداوند:«تَتَجافی جُنوبُهُم عَنِ المَضاجِعِ یدعونَ رَبَّهُم»، استغفار در سحرگاهان:«وبِالاَسحارِ هُم یستَغفِرون»، بیدار شدن در شب و تلاوت قرآن :«قُمِ الَّیلَ... •... و رَتِّلِ القُرءانَ تَرتیلا»، سجده و تسبیح در شب:«ومِنَ الَّیلِ فَاسجُد لَهُ وسَبِّحهُ لَیلاً طَویلا» و باقیات صالحات :«والباقِیتُ الصّالِحتُ خَیرٌ عِندَ رَبِّکَ ثَوابًا» که در برخی احادیث و منابع تفسیری مراد از آن نماز شب دانسته شده است ؛ نیز تعبیر «فَاِذا فَرَغتَ فَانصَب • و اِلی رَبِّکَ فَارغَب» که در برخی منابع حدیثی به نماز شب تفسیر شده است. در این آیات از تهجد در شرایع پیشین و همچنین از اهمیت، آثار و برخی از احکام و مباحث فقهی تهجد سخن به میان آمده است.
پیشینه تهجد
تهجد و شب زنده داری همواره از جمله عبادات مهم و سیره صالحان در همه زمان ها و شرایع الهی بوده و اولیای الهی شبانگاهان با خدای خود به راز و نیاز می پرداخته اند. برپایه احادیث، هیچ پیامبری مبعوث نگردید، جز این که در شب به تهجد و عبادت خدا می پرداخت ؛ همچنین اقامه نماز شب سبب دستیابی حضرت ابراهیم علیه السلام به مقام خلت به شمار رفته است. به موجب حدیثی دیگر، حضرت یعقوب علیه السلام در پاسخ به درخواست فرزندان خود مبنی بر استغفار برای آنان، وعده استغفار در سحرگاهان یا سحرگاه شب جمعه را به آنان داد:«قالوا یاَبانَا استَغفِر لَنا ذُنوبَنا اِنّا کُنّا خطِٔن • قالَ سَوفَ اَستَغفِرُ لَکُم رَبّی». در احادیث، از تهجد حضرت داود و حضرت موسی علیهماالسلام نیز یاد شده است. در آیه ۲۷ حدید از رهبانیت پیروان حضرت مسیح یاد شده است:«و جَعَلنا فی قُلوبِ الَّذینَ اتَّبَعوهُ رَأفَةً و رَحمَةً و رَهبانیةً اِبتَدَعوها ما کَتَبنها عَلَیهِم اِلاَّ ابتِغاءَ رِضونِ اللّهِ». مراد از «رهبانیت» را نماز شب ، دوری کردن از زنان و نشستن در صومعه ها و دوری گزیدن از مردم و اشتغال به عبادت در کوه ها و بیابان ها دانسته اند. بنابر آیه ۲۷ حدید ، تهجد از جانب خداوند بر آن ها واجب نشده بود :«ما کَتَبناها عَلَیهِم» و کاری مستحب بود ؛ ولی آنان به روش هایی مانند نذر، آن را بر خود واجب کرده بودند. افزون بر این، در آیه ۱۱۳ آل عمران تهجد از ویژگی های برخی از اهل کتاب به شمار رفته است:«لَیسوا سَواءً مِن اَهلِ الکِتبِ اُمَّةٌ قائِمَةٌ یتلونَ ءایاتِ اللّهِ ءاناءَ الَّیلِ وهُم یسجُدون». آیه درباره عبدالله بن سلام و شماری از همراهان او نازل شد که اسلام را پذیرفتند و یهودیان آنان را از اشرار شمردند؛ ولی در این آیه از مؤمنان متهجد به شمار رفته و مدح شده اند. بنابر احادیثی دیگر، این آیه درباره اشخاص مذکور و نیز ۴۰ نفر از مسیحیان نجران و گروهی از مسیحیان حبشه و رومیان که اسلام آورده بودند، نازل شده است. در میان مسلمانان نیز تهجد امری رایج بوده است، به گونه ای که سجده در شبانگاه از ویژگی های بارز پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم و پیروان او به شمار رفته است:«مُحَمَّدٌ رَسولُ اللّهِ والَّذینَ مَعَهُ اَشِدّاءُ عَلَی الکُفّارِ رُحَماءُ بَینَهُم تَراهُم رُکَّعًا سُجَّدًا یبتَغونَ فَضلاً مِنَ اللّهِ و رِضونًا سیماهُم فی وُجوهِهِم مِن اَثَرِ السُّجودِ ذلِکَ مَثَلُهُم فِی التَّوراةِ و مَثَلُهُم فِی الاِنجیلِ». براساس روایات، این آیه به شب زنده داری اصحاب پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم اشاره دارد. در آیات ۱ ۳ مزمّل پیامبر اکرم به شب زنده داری در بخشی از شب مأمور شده است:«یاَیهَا المُزَّمِّل• قُمِ الَّیلَ اِلاّ قَلیلاً• نِصفَهُ اَوِ انقُص مِنهُ قَلیلاً». در پی نزول این آیه پیامبر آن چنان به شب زنده داری می پرداخت که پاهای مبارک آن حضرت ورم می کرد. پیروان حضرت نیز با پیروی از قرآن و پیامبر به شب زنده داری می پرداختند و برای رعایت مفاد آیات مذکور، گاه تا صبح به نماز می ایستادند. سرانجام به عللی مانند بیمار شدن مسلمانان و مسافرت های تجاری آنان و نیز جهاد در راه خدا در مقدار تهجد تخفیف داده شد و مسلمانان به اندازه توان خود مأمور به تهجد شدند:«اِنَّ رَبَّکَ یعلَمُ اَنَّکَ تَقومُ اَدنی مِن ثُلُثَیِ الَّیلِ و نِصفَهُ و ثُلُثَهُ و طَائِفَةٌ مِنَ الَّذینَ مَعَکَ واللّهُ یقَدِّرُ الَّیلَ والنَّهارَ عَلِمَ اَن لَن تُحصوهُ فَتابَ عَلَیکُم فَاقرَءوا ما تَیسَّرَ مِنَ القُرءانِ عَلِمَ اَن سَیکونُ مِنکُم مَرضی وءاخَرونَ یضرِبونَ فِی الاَرضِ یبتَغونَ مِن فَضلِ اللّهِ وءاخَرونَ یقتِلونَ فی سَبیلِ اللّهِ فَاقرَءوا ما تَیسَّرَ مِنهُ». برخی فاصله نزول این آیه را با آیات پیشین ۱۰ سال و عده ای دیگر یک سال یا ۸ یا ۶ ماه دانسته اند. در آیه ۹ زمر نیز نمازگزاران در شب را ستوده است:«اَمَّن هُوَ قانِتٌ ءاناءَ الَّیلِ ساجِدًا و قائِمًا». بنا بر احادیث، این آیه درباره حضرت علی علیه السلام، عماربن یاسر ، ابوحذیفه و برخی دیگر از صحابه پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم نازل شده است؛ همچنین بر پایه احادیثی دیگر، آیه ۱۶ سجده که شب زنده داری را ویژگی مؤمنان دانسته، درباره حضرت علی علیه السلام و پیروان آن حضرت فرود آمده است. برخی شأن نزول آیه را گروهی از انصار یا اصحاب پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم دانسته اند.
اهمیت تهجد
تهجد در اسلام از اهمیت و جایگاه والایی برخوردار است، براین اساس، قرآن کریم در آیاتی پیامبراکرم صلی الله علیه وآله وسلم و مسلمانان را به تهجد و عبادت خدا در شب ترغیب کرده است؛ از جمله در آیه ۷۹ اسراء :«و مِنَ الَّیلِ فَتَهَجَّد بِهِ نافِلَةً لَکَ». در آیه ای دیگر قرآن کریم به شفع و وتر سوگند یاد کرده است:«والشَّفعِ والوَتر» که بر اساس برخی روایات مراد از شفع و وتر سه رکعت پایانی نمازشب است. در آیاتی دیگر شب زنده داری از اوصاف و ویژگی های مؤمنان:«اِنَّما یؤمِنُ بِٔیتِنَا الَّذینَ... • تَتَجافی جُنوبُهُم عَنِ المَضاجِعِ»، پرهیزکاران:«اِنَّ المُتَّقینَ... • کانوا قَلیلاً مِنَ الَّیلِ ما یهجَعون»، بندگان خاص خداوند:«و عِبادُ الرَّحمنِ... • والَّذینَ یبیتونَ لِرَبِّهِم سُجَّدًا و قِیما»، بندگان صالح:«یتلونَ ءایتِ اللّهِ ءاناءَ الَّیلِ و هُم یسجُدون • و اُولئِکَ مِنَ الصّلِحین»، نیکوکاران:«اِنَّهُم کانوا قَبلَ ذلِکَ مُحسِنین • کانوا قَلیلاً مِنَ الَّیلِ ما یهجَعون» و عالمان ربانی :«اَمَّن هُوَ قنِتٌ ءاناءَ الَّیلِ ساجِدًا وقائِمًا... هَل یستَوِی الَّذینَ یعلَمونَ والَّذینَ لا یعلَمونَ» دانسته شده است؛ همچنین در احادیث یکی از مصادیق « ذاکران خدا » که در آیه ۳۵ احزاب به آنان وعده مغفرت و اجر عظیم داده شده:«والذّاکِرینَ اللّهَ کَثیرًا والذّاکِرتِ» متهجدان ذکر شده است چنان که یکی از مصادیق باقیات صالحات که ثواب آن نزد خداوند پایدار دانسته شده:«والباقِیاتُ الصّالِحتُ خَیرٌ عِندَ رَبِّکَ ثَوابًا» تهجد به شمار رفته است.
← اهمیت شب زنده داری در احادیث
...
wikifeqh: تهجد_در_قرآن