تفسیر طبری

[ویکی فقه] تفسیر طبری، یکی از کهن ترین و مهم ترین تفاسیر جامع در حوزه فرهنگ و معارف اسلامی، اثر ابو جعفر محمد بن جریر طبری (د ۳۱۰ق/۹۲۲م) که مجموعه ای گسترده و انتقادی از روایات مستند تفسیری است.
نام این اثر همان طور که مؤلف در مقدمه تاریخ خود می آورد، جامع البیان عن تأویل آی القرآن است و یاقوت حموی نیز در شرح احوال طبری، همین نام را آورده است. اما از آن جا که او در این کتاب اشاره ای به نام آن ندارد، نام واقعی اثر هیچ گاه کاربردی رایج نیافته است و کتاب بیش تر با نام مؤلف شناخته می شود. نیز از همین رو ست که بیش تر منابع متقدم و متأخری که درپی به دست دادن گزارشی از این اثر بوده اند، ضبط هایی متفاوت از نام کتاب آورده اند (مثلاً برای متقدمان، و برای متأخران، ).تاریخ دقیقی از زمان آغاز کار مؤلف برای تألیف این اثر در دست نیست. تنها دو گزارش در منابع وجود دارد که یکی از املای بخشی از کتاب در ۲۷۰ق/۸۸۲م و دیگری از املای کل اثر میان سال های ۲۸۳ تا ۲۹۰ق/۸۹۶ تا ۹۰۳م از سوی طبری به شاگردانش خبر داده است. به نظر می رسد که طبری تفسیر خود را بر دو طبقه از شاگردان املا کرده باشد. به گفته ابوبکر بن کامل، مشهورترین شاگرد طبری، (متوفی ۳۵۰) طبری تفسیر خود را در ۲۷۰ بر شاگردانش قرائت کرده؛اما ابوبکر بن بَالَوَیْه، دیگر شاگرد وی، گفته است که طبری تفسیر خود را از ۲۸۳ تا ۲۹۰ بر ما املا کرد. آنچه از این دو گزارش بر می آید، آن است که احتمالاً بخش های مختلف کتاب در طول یک دوره زمانی طولانی در قالب املا شکل گرفته اند و سپس محتوای اثر به مرور توسعه یافته، و در پایان توسط مؤلف و یا شاگردان او صورت نهایی به خود گرفته است.
دوره کلاسیک تاریخ تفسیر
طبری نخست برآن بوده است تا برای خلق این اثر، دانش تفسیری خود را در ۳۰ هزار ورق بر شاگردانش املا کند، اما هنگامی که با اکراه آنان روبه رو می گردد، پس از اظهار تأسف آن را در ۳ هزار ورق کوتاه می کند که به حجمی که امروزه ما از این اثر سراغ داریم، بسیار نزدیک است. هر چند گزارش حجم اولیه تفسیر آن میزان که در منابع آمده، ممکن است اغراق آمیز باشد، اما چنین گزارش هایی نشان از نگاه جامع طبری به مسئله تفسیر قرآن دارد. هم زمان با نگارش این اثر ــ که در بغداد در اواخر سده ۳ق صورت گرفت ــ تاریخ تفسیر به دوره کلاسیک خود گام نهاد در این دوره که دوره توسعه درخشان آثار تفسیری بود، علومی که در دوره های پیشین تاریخ تفسیر به عنوان ابزار در خدمت این علم بود، به یکباره به کار گرفته شد و اصحاب تفسیر با گردآوری آراء پیشینیان و با بهره گیری از این علوم به نگارش آثار خود پرداختند. به این ترتیب در این دوره آثاری با حجم بیش تر نسبت به تفاسیر دوره های پیشین، و در رأس آن ها تفسیر طبری، آفریده شد. طبری که از فقهای اختیارگرای اصحاب حدیث با گرایش های اعتدال میان رأی و حدیث بود ، برای نگارش جامع البیان فی تفسیرالقرآن، تحت تأثیر جریان های مسند نویسی و سنن نویسی رایج در بغداد آن روزگار ، به جمع آوری آراء گوناگون تفسیری پیشینیان دست زد. «اختیارگروی» او در فقه و فعالیت هایی که درپی نهادن زمینه تحقیقات حدیثی در بغداد صورت داده بود، از جمله نگارش تهذیب الآثار موجب گشت تا او، همانند اسلاف خود، به صرف گردآوری این روایات بسنده نکند، بلکه به «نقد» آنها و تلاش برای «اختیار» یک رأی نیز دست زند. او به این ترتیب گفتمان «نقد» آراء گوناگون و انتخاب یک رأی را وارد کوشش های تفسیرنویسی آن روزگار ساخت و از این طریق توانست تاریخ تفسیر را وارد جریانی نو سازد مقایسه معنای دو واژه تأویل و تفسیر در آن دوران نشان می دهد که او به سبب پرداختن به نقد روایات و انتخاب یک رأی بود که در نامیدن کتاب خود از واژه «تأویل» به جای «تفسیر» استفاده کرده است.
تفاسیر مهم این دوره
از جمله آثار تفسیری پرارزش نگاشته شده در این دوره که هم زمان با تفسیر طبری پدید آمدند می توان از تفاسیر ابن ابی حاتم رازی (د ۳۲۷ق) و ابن منذر نیشابوری (د ۳۱۸ق) نام برد. حجم کـاربرد روایات برگـرفته از این دو اثر از سوی سیوطی (د ۹۱۱ق) و ابن کثیر (د ۷۷۴ق) در مقایسه با حجم روایات به کار رفته از تفسیر طبری نشان می دهد که این دو اثر از نظر دربردارندگی و شمول روایات تفسیری کمتر از تفسیر طبری نبوه اند، اما از آن جا که احتمالاً از بررسی انتقادی و حسن ترتیب کتاب طبری بهره ای نداشتند، هیچ گاه مانند آن تداول نیافتند.در سده های پس از این دوره، تفاسیر مهم دیگری مانند بحر العلوم سمرقندی (د ۳۷۵ق)، الکشف و البیان ثعلبی (د ۴۲۷ق)، تفاسیر سه گانه واحدی (د ۴۶۸ق)، معالم التنزیل بغوی (د ۵۱۶ق)، تفسیر القرآن العظیم ابن کثیر، و الدرالمنثور سیوطی نگاشته شد که هرچند بیش تر آن ها از جهت روش و بیان با جامع البیان طبری همسری نمی کردند، اما برخی مانند معالم التنزیل بغوی توانستند با برطرف ساختن کاستی های کار طبری، ازجمله حجم زیاد آن، در شرق جهان اسلام از رواج تفسیر طبری بکاهند.
مطالب مقدمه
...

[ویکی اهل البیت] تفسیر طبری یا جامع البیان عن تاویل آی القرآن نوشتهٔ ابوجعفر محمد بن جریر بن یزید طبری، محدث، فقیه، مفسر و مورخ سده سوم قمری است. وی در اوایل سال ۲۲۵ هـ ق، در آمل که آن زمان از توابع تبرستان بود، به دنیا آمد و به سال ۳۱۰ قمری در بغداد درگذشت.
تفسیر طبری، یکی از قدیمی ترین و جامع ترین تفسیرهای عربی روایی قرآن در قرن سوم هجری در بین مسلمانان است. این تفسیر اگر چه عنوانش در خود کتاب ذکر نشده ولی طبری در کتاب دیگرش (تاریخ طبری) آن را «جامع البیان عن تاویل آی القرآن» نامیده است. البته این تفسیر صرفاً تفسیر روایی نیست، زیرا در آن به مباحث و مسائل کلامی توجه شده و نظرهای مولف در نقل احادیثی دال بر موضع کلامی اش، بیان شده است.
شاخص ترین علت برجستگی تفسیر طبری در میان تفاسیر نگاشته شده در دوره های مختلف تاریخ تفسیر، به خصوص دورۀ کلاسیک آن بود که این اثر به ر غم آنکه دائرة المعارفی از روایات تفسیری بود، که از همین رو غالباً در صف تفاسیر روایی به آن پرداخته می شود ، با پرداخت به نقد روایات موجب گشت تا دورۀ نگارش تفاسیر محض به پایان برسد . همین مسئله و نیز حجم عظیمی از روایتی تفسیری که طبری گردآوری کرده بود، موجب گشت تا جامع البیان از نظر مضمون منبعی پرمایه، و از نظر روش الگویی مناسب برای غالب آثار مهم تفسیری پس از خود همانند احکام القرآن ابن عربی ، الجواهر الحسان ثعالبی ، التبیان طوسی ، المحرر الوجیز ابن عطیۀ اندلسی ، تفاسیر کلبی ، قرطبی ، ابو حیان ، واحدی ، ابوالفتوح رازی ، ابن کثیر و سیوطـی و نیز آثاری غیر تفسیری همانند مقدمۀ ابن تیمیه و المتوکلی سیوطی گردد.

رجوع شود به:جامع البیان فی تفسیرالقرآن