تعزیه نامه

[ویکی فقه] تَعْزیه نامه، کلام منظومی است که هنگام اجرای نمایش سنتی ایرانی ( تعزیه )، مورد استفادۀ بازیگران، برای مرثیه خوانی و یا گفت و گو با یکدیگر قرار می گیرد تا واقعۀ کربلا و شهادت امام حسین (ع) که موضوع اصلی نمایش است، بهتر نمایان گردد.
تاریخچه: سرودن نخستین تعزیه نامه ظاهراً با اجرای اولین تعزیه در ایران هم زمان است، ولی به درستی روشن نیست که اجرای نخستین تعزیه درچه زمانی صورت گرفته است. بسیاری براین باورند که تعزیه ریشه در نمایش واره های مذهبی درایران پیش از اسلام داشته، و بعدها در دوران صفویه، حیاتی دوباره یافته است.
← تعزیه در دوره صفویه
سرایندگان: شمار موضوع تعزیه نامه های موجود، به بیش از ۱۰۰ می رسد. تنها شماری از سرایندگان این آثار شناخته شده، و اکثر آن ها ناشناخته مانده است.علت این ناشناختگی به نظر برخی آن است که تعزیه نویس از ابتدا در فکر ایجاد یک اثر ادبی نبوده است که بخواهد نام خود را در پای آن ثبت کند. به نظر برخی دیگر سبب این امر آن است که تعزیه نویس در واقع همان تعزیه ـ گردان بوده که در زمان اجرای تعزیه، متون نمایشی را فی البداهه می سروده، و در اختیار بازیگران قرار می داده است. همچنین توجه تعزیه سرا به کسب اَجر اُخروی و نه اشتهار دنیوی، و ترس از تکفیر از سوی علمایی که تعزیه را مردود یا مکروه می شمردند، نیز از جمله علل ناشناختگی تعزیه سرایان به شمار می آید و نکتۀ آخر آن که تعزیه نامه در طول زمان، آن چنان دچار دستخوش تغییر و تبدیل می شد که اطلاق نام سرایندۀ واحد بر آن امکان نداشت. به هر روی، نام شماری ازتعزیه سرایان مشهور که برخی از آنان تعزیه گردان هم بوده اند، در منابع ثبت شده است، مانند خواجه حسین علی خان، که در دربار فتحعلی شاه و محمد شاه قاجار معین البکا بود، سید مصطفی کاشانی ( میرعزا )، میرزا باقر (معین البکا) و میرزا محمد تقی خان ، معروف به تعزیه گردان.
موضوعات و مضامین
موضوعات و مضامین: با گسترش تعزیه نامه ها و تحول و دگرگونی در آنها، موضوع شهادت امام حسین (ع) نقش محوری یافت و داستانهایی که موضوعشان مقدم بر واقعۀ عاشورا و یا بر گرفته از آن بود، به صورت دوایر متحدالمرکزی پیرامون محور اصلی (عاشورا) قرار گرفت، موضوعاتی مانند رحلت پیامبر (ص) و یا اسارت اهل بیت (ع) در روز عاشورا. به موازات آن که تعزیه پایگاه جدید اجتماعی یافت، تعزیه نامه ها نیز در اشکال، موضوعات و مضامینِ خود دستخـوش تغییر شدنـد.موضوعات جدیـد، عبارت بود از: الف ـ « واقعه »، تعزیه نامه هایی که به شهادت و به خصوص شهادت امام حسین (ع) و یارانش در صحرای کربلا مربوط می شد، مثل تعزیۀ « هفتاد و دو تن »؛ ب ـ « پیش واقعه »، تعزیه نامه های فرعی که دربارۀ یک «واقعه» نوشته می شد، مانند پیش واقعۀ « عباس هندو » که معمولاً پیش از واقعۀ « شهادت حضرت عباس (ع)» اجرا می شد؛ ج ـ « گوشه »، شبیه هایی بودند بیش تر دارای داستانی مستقل، غیرمذهبی و غیر مرتبط با کربلا و عاشورا با غلبۀ عنصر طنز در آنها، مانند « شست بستن دیو ». تنوع اشکال تعزیه نامه ها، همچنین سبب ورود موضوعات جدید به این گونه آثار شد و آن را به موضوعات تاریخی ( امیر تیمور و والی شام )، افسانه ای ( جابلقا و جابلسا ) و اساطیری ( قصاب جوانمرد )، تقسیم کرد. موضوعات جدید نیز دست تعزیه نویس را برای استفاده از مضامین نو باز گذاشت و به وی امکان داد تا مضامینی از ایران باستان، فرهنگ زردشتی و فولکلور ایرانی (مانند سنّت حنابستن در تعزیۀ « حضرت قاسم »)، فرهنگ مسیحی (تعزیۀ « وهب ») و فرهنگ یهودی (تعزیۀ « چهار مرغ ») را در آثارشان وارد کنند.
ویژگیهای ادبی
...