تعریف حرز

[ویکی فقه] از شروطی که برای قطع ید سارق متذکر شده اند، محرز بودن مال مسروقه است. به عبارت دیگر، در سرقت حد ، قطع دست اجرا نمی شود؛ مگر اینکه مال مسروقه از حرز خارج شده باشد. از این رو می توان از آن با استفاده از روایات و با تعبیر «لا قطع الا فی حرز» بمثابه یک قاعده ی کلی در اجرای حد سرقت یاد کرد.
واژه حرز در لغت به معنای «طلسم، پناه و ستر» آمده است. در منتهی الارب آمده است: «احرزه یعنی چیزی را در محلی استوار نهاد» و در جای دیگر همان کتاب: «حرز به کسر، جمعش احراز؛ یعنی جای استوار و احرزه به معنای نگاه داشت آن را.» ابن اثیر در نهایه می گوید: «احرزت الشی ء، احرزه، احرازا، اذا حفظته و ضممته الیک و صنته عن الاخذ.» وی تعابیر مختلف حرز را در روایات و ادعیه شاهد مثال می آورد. در مجمع البحرین آمده است: «الحرز بالکسر، المواضع الحصین، و منه سمی التعویذ حرزا و الجمع احراز کاحمال.» در لسان العرب نیز حرز را «الموضع الحصین» معنا کرده اند و در آنجا آمده است: «حرز جایی محکم و استوار و غیر قابل دسترسی است.» در المنجد نیز حرز به «ما تحفظ به الاشیاء من صندوق و نحوه» تعریف شده است؛ یعنی حرز چیزی است مانند صندوق و امثال آن که اشیا را در آن نگاه می دارند و حفظ می کنند.
تعریف فقهی حرز
هر چند مفهوم اصطلاحی حرز از معنای لغوی آن دور نیست، به هر حال آنچه در سرقت ملاک استناد عمل است، تعریف حقوقی و فقهی است که جزئیات این مفهوم و عناصر آن را روشن می نماید. در تعریف حرز، مشهور فقها گفته اند: «حرز مکانی مغلق یا مقفل است؛ یعنی مکانی که از چشم اشخاص مخفی باشد.» در مقابل این نظریه، اندیشه ی شیخ طوسی رحمة الله علیه است. ایشان حرز را این گونه تعریف کرده اند: «و الحرز هو کل موضع لم یکن لغیر المتصرف فیه الدخول فیه الا باذنه او یکون مقفلا... ؛ حرز عبارت است از جایی که غیر شخص متصرف مجاز به ورود در آن نیست؛ مگر با اذن او یا جایی که بر در آن قفل زده شده باشد.» شیخ رحمة الله علیه در برخی از کتاب هایش این نظریه را به فقها نسبت داده و فرموده است: «اصحاب ما بر این نظرند.» در برخی از آثارش بر آن ادعای اجماع نموده است. در واقع، تعریف نخست شیخ از حرز تعریفی حقوقی است؛ یعنی هر جایی که شخصی در ورود به آن ماذون نباشد حرز است. در مقابل تعریف شیخ طوسی از حرز، تعریف مشهور فقها قرار دارد که تعریف مادی از حرز است و در ذیل عبارت شیخ آمده است. به این تعبیر که حرز مکان قفل شده یا بسته شده و یا محل مدفون است.
← مستند نظریه مشهور
شیخ طوسی به دنبال توصیف حرز، مرعی را مطرح کرده که به موجب آن، اگر مالک مراعی و ناظر باشد، حرز صادق است. به احتمال، ماخذ نظریه ی شیخ یکی از امور زیر است: الف) یک احتمال این است که مستند ایشان عرف باشد. به نظر می رسد اگر عرف معیار باشد، این سخن که حرز محقق است صحیح نیست؛ زیرا عرف خلاف آن را نشان می دهد و «عرف» دائر مدار مراعی است. اگر غفلت باشد که دیگر، مال مورد نظر و مراعی نیست و اگر توجه به همان مال باشد، یعنی سرقت در حال توجه و مراقبت مالک صورت گرفته باشد، سرقت محقق نشده؛ زیرا «خفیه» که ماخوذ در معنای سرقت است محقق نیست. ب) اینکه ممکن است مستند شیخ رحمة الله علیه روایت صفوان بن امیه باشد که در بحث اعتبار حرز مشروحا ذکر کردیم؛ اما این روایت بنابر نقل «حلبی» نشانگر مراعات و نظر کردن مالک نیست؛ زیرا ظاهر آن این است که صفوان ردای خود را در مسجد گذاشته و بیرون رفت و وقتی بر گشت مواجه با سرقت آن شد. ج) احتمالی است که صاحب جواهر رحمة الله علیه مطرح می کند و آن اینکه حرز چیزی است که فی نفسه برای حفظ شی ء معد باشد و مراقبت از امثال گوسفند و دام در چراگاه ها حکم حرز را دارد. صاحب جواهر در نقد این احتمال می گوید: «بعضی اشیا اصولا فاقد حرز هستند و مراقبت و مانند آن حراست است و حراست از شی ء عرفا حرز تلقی نمی شود. بنابراین می توانیم بگوییم که چون در تحقق حرز تردید وجود دارد، شبهه موضوعی تحقق می یابد که در این صورت باید در مورد مساله به قاعده ی درا تمسک کرد و حد قطع را ساقط دانست.
مفهوم هتک
...