تعذر وفا به عقد در حقوق ایران

[ویکی فقه] در حقوق ایران، در حقوق موضوعه از قاعده تعذر وفا به عقد به «تعذر اجرای تعهد» تعبیر می شود که مقصود از تعهد نیز تعهد ناشی از عقد است.
این قاعده هنگامی اعمال می شود که به دلیل وجود علت خارجی، قدرت انجام دادن تعهد از متعهد سلب می شود؛ خواه مورد تعهد عین خارجی باشد، خواه نباشد و اعم از آنکه عین خارجی تلف شود یا نشود. در نتیجه، مبحث تعذر اجرای تعهد در حقوق موضوعه اعم از مبحث « تلف مبیع قبل از قبض » است. گاهی هم این قاعده به صورت « تعذر اجرای عقد » بیان می شود. این تعبیر مفاد قاعدۀ «بطلان العقد لتعذر الوفاء بمدلوله» یا «بطلان کل عقد بتعذر الوفاء بمضمونه» که موضوع سخن فعلی ماست را بهتر بیان می کند.
شرایط تحقق اجرای عقد
برای تحقق مفهوم «تعذر اجرای عقد» وجود این شرایط لازم است:۱. متعهد هنگام انعقاد عقدی که مربوط به عین معین است، قدرت تسلیم و به عبارت دیگر توانایی وفا به مضمون عقد را داشته باشد؛ یا اینکه متعهد له خودش قدرت قبض و به اصطلاح « تسلم » را دارا باشد.۲. حالت تعذر اجرای عقد یا تعهد ناشی از عقد، بعد از انعقاد عقد ایجاد شود؛ خواه زمان اجرای تعهد موضوع عقد، رسیده و خواه نرسیده باشد.۳. تعذر اجرای مفاد عقد، دائم باشد.۴. تعذر اجرای مفاد عقد، به واسطۀ علت خارجی باشد و طرفین عقد در ایجاد آن دخالت نداشته باشند. در این باره ماده ۲۲۷ قانون مدنی ایران می گوید: « متخلف از انجام تعهد وقتی محکوم به تادیه خسارت می شود که نتواند ثابت نماید که عدم انجام، به واسطه علت خارجی بوده است که نمی توان مربوط به او نمود». ماده مذکور از ماده ۱۱۴۷ قانون مدنی فرانسه اقتباس شده است.
آثار اجرای عقد در حقوق فرانسه
در حقوق فرانسه ، علت خارجی، در وضع عقد، اجرای آن و نیز نتایج حاصل از عدم ایفای عقد- به شکل خلاصه- آثار زیر را ایجاد می کند:الف) متعهد را از اجرای تعهد ، معاف می کند؛ب) متعهد از اینکه خسارت حاصل از عدم اجرای تعهد را بدهد، معاف می شود.این دو اثر بدون قید و شرط نیست؛ یعنی علت خارجی باید به گونه ای باشد که برای اجرای تعهد هیچ روزنۀ امیدی وجود نداشته باشد، و دیگر اینکه مانع ، همیشگی باشد، یا اگر مفاد تعهد و زمان اجرای آن به شکل وحدت مطلوب است. زمان و موعد نیز مورد نظر باشد؛ اما اگر مانع اجرای تعهد فقط مدت کوتاهی ادامه یابد و سپس رفع شود و امکان انجام دادن تعهد به صورت مطلوب وجود داشته باشد، نمی توان به استناد وجود علتی خارجی که باعث تعذر شده است، معامله را باطل فرض کرد و متخلف را از تادیه خسارت حاصل از عدم اجرای تعهد مبرا دانست. برای مثال، اگر شخصی متعهد شود مقداری چوب از جنگلهای شمال را پانزدهم فروردین در تهران تحویل دهد، اما نزول باران و جاری شدن سیل به مدت یک هفته این امر را به تاخیر بیندازد، شخص متعهد نمی تواند به استناد سیل، برای همیشه از زیر بار مسئولیت شانه خالی کند، بلکه امکان اجرای تعهد با تاخیر وجود دارد و طبق عرف جاری اگر چه ممکن است که اجرای تعهد نتیجۀ کاملا مطلوب را ندهد، مفید است.
تاخیر پس از عقد
...