تخییل

[ویکی فقه] تخییل (علم بدیع). تَخْییل، در لغت به معنی به خیال انداختن یا خیال انگیزی است و در اصطلاح ادب و بلاغت، گونه ای خاص یا هرگونه تصرفات خیالی و شاعرانه در معانی است که نتیجۀ آن برانگیختن خیال در خوانندگان و شنوندگان است. تخییل به مدد صنایع ادبی صورت می گیرد و دارای معانی خاص و عام است.
از آن جا که برخی از نظریه پردازان بلاغی بر صنعت یا صنایعی خاص انگشت نهاده، و آن صنعت یا آن صنایع را عامل خیال انگیزی دانسته اند و برخی نیز جامع نگریسته ، و از نقش تمام یا بیش تر صنایع در تخییل سخن گفته اند، می توان تخییل را از دو دیدگاه خاص و عام تفسیر کرد.
← دیدگاه خاص
تخییل، چنان که بیان شد، در پی تخیل و محاکات صورت می گیرد و مرحلۀ انتقال خیال شاعرانه به ذهن مخاطب است. تأمل در سخنانی که بیش تر در کتاب های فلسفی و گاه در خلال نوشته های ادبی به دست می آید، روشن می سازد که تخییل از تصرفات شاعرانه در معانی و به تعبیر حکما از ترکیب و تفصیل صور و معانی به وسیلۀ قوۀ متخیله (= متصرفه) به بار می آید و در آن ۳ مسئله یا ۳ عامل قابل تشخیص است:
← عوامل شکل گیری تخییل
(۱) آملی، محمد، نفائس الفنون، به کوشش ابوالحسن شعرانی، تهران، ۱۳۷۹ق.(۲) ابن سینا، الشفاء، طبیعیات، منطق، شعر، به کوشش عبدالرحمان بدوی، قاهره، ۱۳۸۶ق/۱۹۶۶م.(۳) ابوالبقاء کفوی، ایوب، الکیات، به کوشش عدنان درویش و محمد مصری، دمشق، ۱۹۸۲م.(۴) ارسطو، فن شعر، ترجمۀ عبدالحسین زرین کوب، تهران، ۱۳۳۷ش.(۵) اسلامی ندوشن، محمدعلی، جام جهان بین، تهران، ۱۳۵۵ش.(۶) اسیری لاهیجی، محمد، مفاتیح الاعجاز فی شرح گلشن راز، به کوشش محمدرضا برزگر خالقی و عفت کرباسی، تهران، ۱۳۷۱ش.(۷) بابرتی، محمد، شرح التخلیص، به کوشش محمد مصطفی رمضان صوفیه، طرابلس، ۱۹۸۳م.(۸) بهار، محمدتقی، دیوان، تهران، ۱۳۷۸ش.(۹) تفتازانی، مسعود، المطول، قاهره، ۱۳۶۷ق.(۱۰) تهانوی، محمد اعلی، کشاف اصطلاحات الفنون، به کوشش مولوی محمد وجیه، کلکته، ۱۸۶۲م.(۱۱) جرجانی، علی، التعریفات، بیروت، ۱۹۹۰م.(۱۲) حافظ، دیوان، به کوشش محمد قزوینی و قاسم غنی، ۱۳۸۱ش.(۱۳) خانلری، پرویز، شعر و هنر، تهران، ۱۳۴۵ش.(۱۴) خطیب قزوینی، محمد، الایضاح، به کوشش بهیج غزاوی، بیروت، ۱۹۸۵م.(۱۵) دادبه، اصغر، مقدمه بر سرود آرزو (نک : هم ، مزارعی).(۱۶) دایه، محمدرضوان، تاریخ النقد الادبی فی الاندلس، بیروت، ۱۴۰۱ق/۱۹۸۱م.(۱۷) سعدی، کلیات، به کوشش محمدعلی فروغی، تهران، ۱۳۶۲ش.(۱۸) شفیعی کدکنی، محمدرضا، صور خیال در شعر فارسی، تهران، ۱۳۵۰ش.(۱۹) شمیسا، سیروس، نگاهی تازه به بدیع، تهران، ۱۳۸۳ش.(۲۰) شمس العلماء گرگانی، محمدحسین، قطوف الربیع فی صفوف البدیع، تهران، ۱۳۸۰ش.(۲۱) علوی یمنی، یحیی، الطراز، قاهره، ۱۳۳۲ق.(۲۲) غزالی، محمد، مقاصدالفلاسفة، به کوشش سلیمان دنیا، قاهره، ۱۳۷۹ق.(۲۳) فارابی، احصاء العلوم، به کوشش عثمان امین، قاهره، ۱۹۴۹م.(۲۴) فردوسی، شاهنامه، به کوشش محمد دبیرسیاقی، تهـران، ۱۳۳۵ش.(۲۵) کاشفی، حسین، بدایع الافکار فی صنایع الاشعار، به کوشش جلال الدین کزازی، تهران، ۱۳۶۹ش.(۲۶) مزارعی، فخرالدین، سرود آرزو، به کوشش اصغر دادبه، تهران، ۱۳۷۳ش.(۲۷) مولوی، کلیات شمس، به کوشش بدیع الزمان فروزانفر، تهران، ۱۳۳۷ش.(۲۸) نصیرالدین طوسی، اساس الاقتباس، به کوشش محمدتقی مدرس رضوی، تهران، ۱۳۶۷ش.(۲۹) نصیرالدین طوسی، تلخیص المحصل، به کوشش عبدالله نورانی، تهران، ۱۳۵۹ش.(۳۰) نصیرالدین طوسی، شرح اشارات و تنبیهات، تهران، ۱۳۷۸ش.(۳۱) نظامی عروضی، احمد، چهار مقاله، به کوشش محمد معین، تهران، ۱۳۶۴ش.(۳۲) نظامی گنجوی، لیلی و مجنون، به کوشش وحید دستگردی و سعید حمیدیان، تهران، ۱۳۷۸ش.(۳۳) Abrames، MH، A Glossary of Literary Terms، New York، ۱۹۷۱.(۳۴) Cuddon، JA، A Dictionary of Literary Terms and Literary Theory، Oxford، ۱۹۹۸.

رجوع شود به:ایهام