برهان قاطع

[ویکی فقه] بُرهان قاطع، فرهنگ لغت فارسی به فارسی نوشته محمدحسین بن خلف تبریزی، متخلّص به «بُرهان» می باشد.
او در عهد خود جامع فنون بود و شعر نیز می سرود.
ابتدا در حیدرآباد سمت ندیمی شمس الدین محمّدبن علی خاتون عاملی، شاگرد شیخ بهاءالدّین عاملی (متوفی ۱۰۳۱)، را داشت و حواشی شرح جامع عباسی شمس الدّین محمد را گردآوری و در ۱۰۵۴ به صورت کتابی تدوین کرد، سپس به گُلکُنده رفت و ندیم سلطان محمد قطب شاه شد و در روزگار عبدالله قطب شاه منصبِ پیشوایی (وزیر اعظمی) یافت

محاسن برهان قاطع
برهان قاطع در ۱۰۶۲ به نام سلطان عبدالله قطب شاه (حک: ۱۰۳۶ـ۱۰۸۳) نوشته شد و نخست در هندوستان و سپس در ایران آوازه تام یافت.
در قرن یازدهم، به دلیل گسترش و رواج روزافزون زبان و ادب فارسی در هند، نیاز به چنین فرهنگی برای درک واژگان دشوار دیوانهای فارسی سرایان، بیش از پیش احساس می شد.مؤلّف آن به بیشتر فرهنگهای لغتی که پیش از او تدوین شده بود، نظر داشته و کوشیده است که کتابش جامع و حاوی همه آن ها باشد، لذا برهان قاطع از نظر کمیّت افزونتر از فرهنگهای گذشته است و از همان زمان تألیف، کثرت لغات و ۸مطالب آن توجه اهل فضل را به خود جلب کرده است.
ترتیب دقیق الفبایی لغات و ترکیبات نو در زمینه های گوناگون، خاصّه طبّ، از محاسن دیگر برهان قاطع است.

محتوای مقدمه برهان قاطع
مقدمه برهان قاطع شامل نُه «فایده» است : «معرفت زبان دری و پهلوی و فارسی، چگونگی زبان فارسی، تعداد حروف تهجّی و فرق میان دال و ذال، تبدیل حروف فارسی به حروف دیگر، ضمایر، حروف مفرده اوایل و اواسط و اواخر کلمات، حروفی که برای زینت کلام آرند، حروفی که به آخر اسماء و افعال به جهات گوناگون افزایند و توصیف آنچه در املاء دانستن آن ضروری است».

چگونگی فهرست برهان قاطع
...

برهان قاطع یک واژه نامهٔ زبان فارسی است که در سال ۱۰۳۰ هـ. ش[ ۱] به دست محمدحسین بن خلف تبریزی ( متخلص به برهان ) در حیدرآباد، هندوستان به نام سلطان عبدالله قطب شاه، پادشاه شیعی مذهبِ دکن، نوشته شده است.
سعی او بر آن بوده است تا فرهنگش نسبت به فرهنگ های پیشین جامع تر باشد. غلامحسین مصاحب می گوید این کتاب در حدود ۱۹٬۴۱۷ لغت و کنایه و اصطلاح و استعارهٔ مستعمل در فارسی را دربردارد.
این فرهنگ بار اول در ۱۸۱۸ در کلکته و سپس در کلکته و بمبئی و لکهنو و تهران مکرراً به چاپ رسیده است. در این راستا، علی اصغر حکمت بنابر چاپ کلکته تعداد لغت هایش را ۲۰٬۲۱۱ کلمه ذکر کرده است؛ و جالب آن که می گوید زبان ها و لهجه های مختلف ایرانی و غیرایرانی در داخل این فرهنگ نقل شده است، ( مانند مصری، عبری، سریانی، ترکی، هندی، یونانی، رومی، ارمنی، پهلوی و… ) . [ ۲]
مؤلف در مقدمه می گوید که می خواست «جمیع فوائد فرهنگ جهانگیری، مجمع الفرس، سرمه سلیمانی، صحاح الادویه ( حسین انصاری ) را که هریک حاوی چندین کتاب لغات اند، به طریق ایجاز بنویسد. »
مؤلف، واژه های دساتیر را، که مجعول و ساختگی است، وارد فرهنگ کرده است که این امر تا حدّی از ارزش فرهنگ می کاهد؛ بااین حال، دکتر محمد معین با تصحیح انتقادی و با توضیحات سودمندش، این اثر را مفید و قابل استفاده نمود. [ ۳]

بُرهانِ قاطِع
لغت نامه ای فارسی به فارسی، در ۱۰۶۲ق، تألیف محمدحسین بن خلف تبریزی. کتاب دارای مقدمه ای مبسوط در برخی نکات دستوری و زبانی و سپس شرح حدود ۲۰هزار واژه و ترکیب است. مؤلف در گردآوری این مجموعه از فرهنگ جهانگیری، مجمع الفرس، سرمۀ سلیمانی و صحاح الادویه بهره گرفته و واژگان بسیاری را از زبان های ایرانی، لهجه های ایرانی و زبان های غیر ایرانی که در آن اشتباه نیز بسیار است، نقل و معنی کرده است. برهان قاطع در ذکر اعلام تاریخی و جغرافیایی و گردآوری ضبط و حرکات گوناگون واژگان نیز خالی از اشتباه نیست. از نقایص کتاب یکی هم نداشتن شواهد شعری و نثری واژگان است. برهان قاطع بارها، ازجمله به کوشش محمدمعین، به چاپ رسیده است (تهران، ۱۳۳۰ـ۱۳۳۵ش). برخی از ادبا آثاری در دفاع یا رد این اثر نوشته اند. از آن شمار قاطع برهان، مخرق قاطع برهان، و ساطع برهان است. برهان قاطع به قلم احمد عاصم عینتابی به ترکی ترجمه شده است (قاهره، ۱۲۵۱ق).