[ویکی فقه] الناسخ و المنسوخ فی القرآن (کتاب). «الناسخ و المنسوخ» تالیف ابو عبید القاسم بن سلام الهروی که در سال ۱۵۴ و به نقلی ۱۵۰ و به روایتی ۱۵۷ هجری در هرات دیده به جهان گشود، می باشد.
وی نزد بزرگان زمان خود از جمله علی بن حمزة الکسائی از امامان علم قرائت تلمذ کرده بود. و کسانی چون ابو عبیدة بصری و اصمعی از استادان وی در زبان و ادب عربی بودند. او در سال ۲۲۴ هجری دیده از جهان فروبست. نسخ از مشکل ترین و پیچیده ترین مباحث قرآن پژوهی است. در میان آیات احکام ، آیاتی است که پس از نزول، جای حکم آیاتی را که قبلا نازل شده و مورد عمل بوده اند گرفته و به زمان اعتبار حکم قبلی خاتمه می دهند. آیات قبلی منسوخ و آیات بعدی که در حکم خود حکومت بر آنها دارند ناسخ نامیده می شود. نسخ در قرآن مجید بیان انتهای زمان اعتبار حکم منسوخ است، به این معنا که مصلحت جعل و وضع حکم اول مصلحتی محدود و موقت می باشد و طبعا اثرش نیز که حکم است به صورت محدود و موقت درمی آید و پس از چندی حکم دومی پیدا شده و خاتمه یافتن مدت اعتبار حکم اولی را بیان می کند. ابو عبید در این کتاب به بیان معنای نسخ و انواع آن پرداخته و بدین منظور روایاتی را با اسناد متصل از صحابه و تابعین نقل می کند. در معالجه آیات ناسخ و منسوخ یا آیاتی ادعای منسوخ بودن آنها شده است بطور مفصل به بحث و بررسی پرداخته است. در برخی موارد نسخ بعضی آیات به وسیله سنت را متذکر می شود و گاهی هم به مطالبی که بطور کلی بیگانه از مبحث نسخ می باشد پرداخته است. مثلا در باب روزه مسافر در حکم وجوب افطار مناقشه کرده و حکم تخییر ، استحباب و یا کراهت را پیشنهاد می کند و ادله ای که هریک از این احکام سه گانه اقامه می کند. البته هرچند این قضیه ارتباطی به مسئله نسخ ندارد ولی آنچه باعث شده ابو عبید در این کتاب بدان بپردازد ارتباط این مساله با آیات روزه در سوره بقره است که مشتمل بر آیات ناسخ و منسوخ صیام می باشد.
ویژگی ها
۱- مؤلف ابواب کتاب را بر حسب ابواب فقه تقسیم بندی نموده است بدین صورت: باب ذکر الصلاة و معرفة ما فیها من الناسخ و المنسوخ، الزکاة و ما فیها من ذلک، ذکر الصیام و ما نسخ منه و.... و این روشی است که کسی قبل از او در پیش نگرفته است.۲- ابو عبید در مسائل مورد اختلاف بصورت علمی و عمیق وارد می شود و اقوال هرگروه را به همراه ادله ایشان ذکر کرده و احیانا ادله مخالف نظریه خویش را مورد مناقشه قرار می دهد.۳- ابو عبید مفهوم نسخ رایج نزد عالمان سلف را مد نظر قرار می دهد و در حکم بر نصوص بدان اعتماد می ورزد. نسخ نزد عالمان سلف مفهومی وسیع است که اموری چند نظیر تخصیص لفظ عام، استثناء، تقیید مطلق، تبیین مجمل و غیره را دربرمی گیرد.۴- وی به بحث نسخ در سنت پیامبر صلی الله علیه و آله وسلّم ، نیز پرداخته است.۵- کتاب با دیدی انتقادی به کتابهایی که در زمینه ناسخ و منسوخ تالیف شده، می نگرد. مجموع این ویژگی ها دست به دست هم داده اند تا کتابی تالیف شود که در موضوع مربوط به خود، جزو مهمترین منابع و مراجع محسوب شود.
ساختار کتاب
کتاب مشتمل بر ۳۰ باب بر حسب موضوعات مختلف می باشد. باب اول به فضیلت علم ناسخ و منسوخ و تاویل نسخ اختصاص یافته است، و سپس ابواب دیگر کتاب بر حسب ابواب کتب فقهی قرار گرفته است: باب ذکر الصلاة و معرفة ما فیها من الناسخ و المنسوخ، باب الزکاة، باب ذکر الصیام و ما نسخ منه، باب النکاح و ما جاء فیه من النسخ، باب الطلاق، باب الحدود تا باب امر به معروف و نهی از منکر که آخرین باب از کتاب است. در ذیل هرباب به ذکر روایاتی که درباره نسخ آیات مربوط به موضوع باب مورد نظر صورت گرفته است می پردازد و در موارد زیادی نسخ هایی را که توسط سنت نبوی انجام یافته یادآور می شود.
نسخه شناسی
...
وی نزد بزرگان زمان خود از جمله علی بن حمزة الکسائی از امامان علم قرائت تلمذ کرده بود. و کسانی چون ابو عبیدة بصری و اصمعی از استادان وی در زبان و ادب عربی بودند. او در سال ۲۲۴ هجری دیده از جهان فروبست. نسخ از مشکل ترین و پیچیده ترین مباحث قرآن پژوهی است. در میان آیات احکام ، آیاتی است که پس از نزول، جای حکم آیاتی را که قبلا نازل شده و مورد عمل بوده اند گرفته و به زمان اعتبار حکم قبلی خاتمه می دهند. آیات قبلی منسوخ و آیات بعدی که در حکم خود حکومت بر آنها دارند ناسخ نامیده می شود. نسخ در قرآن مجید بیان انتهای زمان اعتبار حکم منسوخ است، به این معنا که مصلحت جعل و وضع حکم اول مصلحتی محدود و موقت می باشد و طبعا اثرش نیز که حکم است به صورت محدود و موقت درمی آید و پس از چندی حکم دومی پیدا شده و خاتمه یافتن مدت اعتبار حکم اولی را بیان می کند. ابو عبید در این کتاب به بیان معنای نسخ و انواع آن پرداخته و بدین منظور روایاتی را با اسناد متصل از صحابه و تابعین نقل می کند. در معالجه آیات ناسخ و منسوخ یا آیاتی ادعای منسوخ بودن آنها شده است بطور مفصل به بحث و بررسی پرداخته است. در برخی موارد نسخ بعضی آیات به وسیله سنت را متذکر می شود و گاهی هم به مطالبی که بطور کلی بیگانه از مبحث نسخ می باشد پرداخته است. مثلا در باب روزه مسافر در حکم وجوب افطار مناقشه کرده و حکم تخییر ، استحباب و یا کراهت را پیشنهاد می کند و ادله ای که هریک از این احکام سه گانه اقامه می کند. البته هرچند این قضیه ارتباطی به مسئله نسخ ندارد ولی آنچه باعث شده ابو عبید در این کتاب بدان بپردازد ارتباط این مساله با آیات روزه در سوره بقره است که مشتمل بر آیات ناسخ و منسوخ صیام می باشد.
ویژگی ها
۱- مؤلف ابواب کتاب را بر حسب ابواب فقه تقسیم بندی نموده است بدین صورت: باب ذکر الصلاة و معرفة ما فیها من الناسخ و المنسوخ، الزکاة و ما فیها من ذلک، ذکر الصیام و ما نسخ منه و.... و این روشی است که کسی قبل از او در پیش نگرفته است.۲- ابو عبید در مسائل مورد اختلاف بصورت علمی و عمیق وارد می شود و اقوال هرگروه را به همراه ادله ایشان ذکر کرده و احیانا ادله مخالف نظریه خویش را مورد مناقشه قرار می دهد.۳- ابو عبید مفهوم نسخ رایج نزد عالمان سلف را مد نظر قرار می دهد و در حکم بر نصوص بدان اعتماد می ورزد. نسخ نزد عالمان سلف مفهومی وسیع است که اموری چند نظیر تخصیص لفظ عام، استثناء، تقیید مطلق، تبیین مجمل و غیره را دربرمی گیرد.۴- وی به بحث نسخ در سنت پیامبر صلی الله علیه و آله وسلّم ، نیز پرداخته است.۵- کتاب با دیدی انتقادی به کتابهایی که در زمینه ناسخ و منسوخ تالیف شده، می نگرد. مجموع این ویژگی ها دست به دست هم داده اند تا کتابی تالیف شود که در موضوع مربوط به خود، جزو مهمترین منابع و مراجع محسوب شود.
ساختار کتاب
کتاب مشتمل بر ۳۰ باب بر حسب موضوعات مختلف می باشد. باب اول به فضیلت علم ناسخ و منسوخ و تاویل نسخ اختصاص یافته است، و سپس ابواب دیگر کتاب بر حسب ابواب کتب فقهی قرار گرفته است: باب ذکر الصلاة و معرفة ما فیها من الناسخ و المنسوخ، باب الزکاة، باب ذکر الصیام و ما نسخ منه، باب النکاح و ما جاء فیه من النسخ، باب الطلاق، باب الحدود تا باب امر به معروف و نهی از منکر که آخرین باب از کتاب است. در ذیل هرباب به ذکر روایاتی که درباره نسخ آیات مربوط به موضوع باب مورد نظر صورت گرفته است می پردازد و در موارد زیادی نسخ هایی را که توسط سنت نبوی انجام یافته یادآور می شود.
نسخه شناسی
...
wikifeqh: الناسخ_و_المنسوخ_فی_القرآن_(کتاب)