الفتن

[ویکی نور] الفتن (ابن حماد). الفتن، اثر الامام الحافظ نعیم بن حماد بن معاویه بن الحارث الخزاعی المروزی (متوفی 229ه‍.ق) است. کتاب الفتن را باید از منابع مهم روایت های علائم ظهور به شمار آورد که تأثیر زیادی بر مجامع روایی شیعه و اهل سنت داشته است. نویسنده آن از بزرگان اهل حدیث و مخالفان سرسخت معتزله و همچنین اهل رأی (قیاس) است که در زندان از دنیا رفته است.
کتاب الفتن ابن حماد از ده جزء تشکیل شده، ولی دلیل این تقسیم بندی و تفاوت این اجزاء روشن نیست، چون در هر جزء روایاتی وجود دارد که عناوین همان روایات در اجزای دیگر نیز به چشم می خورد. تعداد ابواب هر جزء نیز متفاوت است. جزء اول شامل ده باب، جزء دوم چهار باب، جزء سوم 10 باب جزء چهارم 14 باب، جزء پنجم 16 باب، جزء ششم 2 باب، جزء هفتم 6 باب، جزء هشتم تا دهم هر کدام 5 باب. متأسفانه این کتاب هیچ مقدمه و مؤخره ای ندارد و مؤلف از آغاز تا انجام آن را به نقل روایت پرداخته و هیچ مطلبی در ابتدا یا انتهای کتاب بیان نکرده و در لابه لای روایات نیز هیچ گونه تفسیر و توضیحی از خود نیفزوده است. درباره این که ترجمه (عنوان) هر باب از سوی مؤلف یا راویان یا ناسخان تنظیم شده، نمی توان اظهار نظر قطعی نمود. اما مسلم است که ترجمه باب ها در نسخه اصلی وجود دارد؛ اما عنوان باب های اول اجزاء ده گانه را مصحّحان با استفاده از متن اولین روایت باب استخراج کرده و در فهرست آورده اند. در چاپ آخر همان عنوان علاوه بر فهرست در ابتدای باب هم آمده است.
مؤلف در کتاب، غیر از نقل روایت به مطلب دیگری نپرداخته و حتی مقدمه و خطبه ای ندارد. الفتن کتابی موضوعی است. کسی هم نگفته که راویان این کتاب، آن را از صورت مسند به مبوّب تبدیل کرده باشند. آنچه درباره نام کتاب الفتن و نسبت آن به ابن حماد شهرت دارد، از قرن هفتم به بعد است. سه نفر معاصر در نیمه دوم قرن هفتم؛ یعنی ابن طاووس در التشریف؛ شافعی سلمی در عقد الدرر و ابن عدیم در بغیة الطلب کتاب الفتن را از نعیم بن حماد دانسته و از آن روایت کرده اند. ذهبی (م748) نیز این مطلب را ذکر کرده است. البته برخی از این کتاب به (الفتن و الملاحم) تعبیر می کنند؛ اما شهرت این کتاب به (الفتن) است و در نسخه های خطی و چاپی از آن این گونه تعبیر شده و (الملاحم) را ندارد.
درباره کتاب الفتن، چند نکته قابل توجه است؛ اول اینکه ابن حماد بیشتر روایات را از صحابه یا تابعین نقل می کند و آن گونه که انتظار می رود، سند روایات به رسول خدا(ص) نمی رسد. برای نمونه از مجموع حدود 170 روایت باب های 29 تا 44 این کتاب که درباره مهدی و سفیانی است، تنها حدود 25 روایت از پیامبر و امیرمؤمنان(ع) و امام باقر(ع) صادر شده و دیگر اسناد کتاب به افرادی چون کعب الاحبار، محمد ابن حنفیه، زهری، ارطاة و... ختم می شود. این گونه سندها نه تنها از نظر شیعه ارزشی ندارد، در نظر اهل سنت نیز حجیت ندارد، چون اصطلاحاً موقوف به شمار می رود؛ یعنی سند آن به صحابی متوقف می شود.
نکته دوم اینکه مکررات کتاب الفتن زیاد است؛ یعنی یک حدیث در ابواب مختلف با سلسله سند و متن واحدی ذکر شده و گاه تقطیع در آن صورت گرفته است؛ به طوری که شاید بتوان یک چهارم از کتاب را مکرر دانست.

[ویکی فقه] الفتن (کتاب). الفتن، اثر الامام الحافظ نعیم بن حماد بن معاویة بن الحارث الخزاعی المروزی (متوفی ۲۲۹ ه. ق) است. کتاب الفتن را باید از منابع مهم روایت های علائم ظهور به شمار آورد که تاثیر زیادی بر مجامع روایی شیعه و اهل سنت داشته است. نویسنده آن از بزرگان اهل حدیث و مخالفان سرسخت معتزله و همچنین اهل رای (قیاس) است که در زندان از دنیا رفته است.
کتاب الفتن ابن حماد از ده جزء تشکیل شده، ولی دلیل این تقسیم بندی و تفاوت این اجزاء روشن نیست، چون در هر جزء روایاتی وجود دارد که عناوین همان روایات در اجزای دیگر نیز به چشم می خورد. تعداد ابواب هر جزء نیز متفاوت است. جزء اول شامل ده باب، جزء دوم چهار باب، جزء سوم ۱۰ باب جزء چهارم ۱۴ باب، جزء پنجم ۱۶ باب، جزء ششم ۲ باب، جزء هفتم ۶ باب، جزء هشتم تا دهم هر کدام ۵ باب. متاسفانه این کتاب هیچ مقدمه و مؤخره ای ندارد و مؤلف از آغاز تا انجام آن را به نقل روایت پرداخته و هیچ مطلبی در ابتدا یا انتهای کتاب بیان نکرده و در لابه لای روایات نیز هیچ گونه تفسیر و توضیحی از خود نیفزوده است. درباره این که ترجمه (عنوان) هر باب از سوی مؤلف یا راویان یا ناسخان تنظیم شده، نمی توان اظهار نظر قطعی نمود. اما مسلم است که ترجمه باب ها در نسخه اصلی وجود دارد؛ اما عنوان باب های اول اجزاء ده گانه را مصححان با استفاده از متن اولین روایت باب استخراج کرده و در فهرست آورده اند. در چاپ آخر همان عنوان علاوه بر فهرست در ابتدای باب هم آمده است.
گزارش محتوا
مولف در کتاب، غیر از نقل روایت به مطلب دیگری نپرداخته و حتی مقدمه و خطبه ای ندارد. الفتن کتابی موضوعی است. کسی هم نگفته که راویان این کتاب، آن را از صورت مسند به مبوب تبدیل کرده باشند. آنچه درباره نام کتاب الفتن و نسبت آن به ابن حماد شهرت دارد، از قرن هفتم به بعد است. سه نفر معاصر در نیمه دوم قرن هفتم؛ یعنی ابن طاووس در التشریف؛ شافعی سلمی در عقد الدرر و ابن عدیم در بغیة الطلب کتاب الفتن را از نعیم بن حماد دانسته و از آن روایت کرده اند. ذهبی (م ۷۴۸) نیز این مطلب را ذکر کرده است. البته برخی از این کتاب به (الفتن و الملاحم) تعبیر می کنند؛ اما شهرت این کتاب به (الفتن) است و در نسخه های خطی و چاپی از آن این گونه تعبیر شده و (الملاحم) را ندارد.
← نکات درباره کتاب
کتاب الفتن تاکنون توسط سه نفر تصحیح یا تحقیق و منتشر شده و در مجموع پنج نوبت چاپ شده است. تصحیح و تعلیق کتاب توسط آقای مجدی بن منصور بن سید الشوری صورت گرفته است. مصحح مرجعی برای این تصحیح نداشته، بلکه می گوید بنا به تشخیص خود آن را اصلاح کرده ام. وی به چاپ قاهره اشاره ای نکرده است. در این نشر امتیازاتی به چشم می خورد: ۱. آدرس آیات قرآن در متن کتاب و با استفاده از کروشه؛ ۲. تخریج احادیث؛ ۳. جرح و تعدیل راویان و حکم به صحت و ضعف حدیث بنا به تشخیص مصحح؛ ۴. تصحیح اشتباهات چاپ سهیل زکار؛ ۵. شماره گذاری احادیث و آثار؛ ۶. شماره گذاری باب ها؛ ۷. شرح حال مؤلف و بیان روش او؛ ۸. تنظیم فهرستی از ابتدای روایات. از میان این امتیازات که خود مصحح در مقدمه کتاب به آن ها اشاره کرده، آدرس آیات و شماره گذاری ابواب و احادیث قابل توجه است؛ اما دیگر موارد ممکن است با اشکالاتی روبه رو شود. بیان شرح حال و روش مؤلف که مجموعا در سه صفحه آمده، برای چنین کتابی کافی به نظر نمی رسد و حکم به ضعف یا صحت روایات و جرح و تعدیل راویان، گرچه خواننده را تا حد زیادی با شخصیت راوی و جایگاه حدیث آشنا می کند؛ اما به هر حال تشخیص و نظر مصحح کتاب است. تذکر روایات مکرر نیز کاملا بیان نشده و بسیاری از آثار و احادیث که به صورت قطعه قطعه یا کامل تکرار شده، در پاورقی به آن اشاره نرفته است و با آن که وی چاپ قبلی را تصحیح کرده، هنوز هم اشکالاتی به چشم می خورد.