اسیای مرکزی

آسیای مرکزی. آسیای میانه یا آسیای مرکزی ( به انگلیسی: Central Asia ) سرزمین پهناوری در قارهٔ آسیا است که هیچ مرزی با آب های آزاد جهان ندارد. ( محصور در خشکی ) اگر چه مرزهای دقیقی برای این سرزمین تعریف نشده است، ولی به طور معمول آن را دربرگیرندهٔ کشورهای ازبکستان، تاجیکستان، ترکمنستان، قزاقستان و قرقیزستان می دانند. اغلب سرزمین های دیگری چون افغانستان، شمال شرق ایران، مغولستان، کشمیر، شمال و غرب پاکستان، و گاه سین کیانگ ( ترکستان شرقی قدیم ) در غرب چین و جنوب سیبری در روسیه نیز شامل آسیای مرکزی می شوند.
در زمان های پیش از اسلام و اوایل اسلام، آسیای میانه تحت فرمانروایی ایران بود و اقوام ایرانی باختری ها، سغدی ها، خوارزمی ها و مردم نیمه عشایر سکاها و داهان ها ساکن بودند و به زبان های ایرانی شرقی صحبت می کردند. پس از پراکنده شدن اقوام ترک، آسیای میانه به میهن قزاق ها، ازبک ها، تاتارها، ترکمن ها، قرقیزها و اویغورها تبدیل شد. زبان های ترکی تا حد زیادی جای زبان های ایرانی را که در این منطقه صحبت می کردند، گرفتند. [ ۱] [ ۲] در واقع پس از بیش از هزار سال در طول هزاره اول که آسیای میانه جایگاه مردمان باستانی ایران بود و به توران زمین ایرانی یا ایران بیرونی معروف بود، از حدود سال هزار میلادی به بعد توسط عشایر مختلط ترک زبان اشغال شد. قزاق ها، ازبک ها، تاتارها، ترکمن ها، قرقیزها و اویغورها همگی درصدی از ژنتیک ایرانی را به ارث برده اند و زبان های آن ها نیز واژگان زیادی از زبان فارسی و زبان های ایرانی را در خود دارند. زبان میانجی یا زبان رسمی بسیاری از حکومت های هزار سال اخیر در این مناطق زبان فارسی بوده است و فقط در دو قرن اخیر با اشغال توسط روسیه و چین و تلاش پانترکیسم در دوره معاصر کم شده است. نام بسیاری از مکان ها و شهرها در این منطقه برگرفته از زبان فارسی است. [ ۳] [ ۴] [ ۵] [ ۶]
این منطقه از شمال به روسیه، از جنوب به ایران و افغانستان، از شرق به چین و از غرب به دریای خزر متصل است. به بخشی از آسیای مرکزی که در میان دو رود آمودریا و سیردریا جای دارد در منابع کهن تر عربی و پارسی «ماوراءالنهر» ( و در فارسی فَرارود ) گفته می شد. به بخشی از شمال و شرق آسیای مرکزی در دوره هایی ترکستان هم می گفته اند.
ایده نامیدن این منطقه ها به عنوان یک منطقهٔ یگانهٔ جغرافیایی با نام آسیای مرکزی در سال ۱۸۴۳ توسط الکساندر فون هومبولت، جغرافیدان پروسی مطرح شد. او می گوید آسیای میانه به آن بخش از قارهٔ آسیا گفته می شود که بین ۵ درجهٔ شمالی و ۵ درجهٔ جنوبی و ۴۴٫۵ درجهٔ عرض جغرافیایی واقع شده است. [ ۷] برای مرز و بوم جغرافیایی این منطقه هنوز تعریف کامل و مشخصی وجود ندارد. عده ای نیز معتقدند این نام گذاری برای دوری از این منطقه همیشه تحت نفوذ ایرانی تباران از اصالت خود بوده است.

آسیای مرکزی. (یا: آسیای میانه) سرزمینی بزرگ در غرب مرکزی قارۀ آسیا به مساحت تقریباً ۱۶,۲۰۰,۰۰۰ کیلومتر مربع، متشکل از کشورهای ازبکستان، تاجیکستان، ترکمنستان، قزاقستان، و قرقیزستان. صحراهای قراقوم و قزل قوم و رودهای سیحون و جیحون را در خود جا داده است. دریاچه های آرال، بالخاش، و ایسیک کول و کوه ها و مناطق کوهستانی نظیر کوه بلخان و فلات پامیر و مناطق معروفی همچون سغد، فرغانه، و خوارزم و دشت قپچاق نیز در این سرزمین واقع شده اند. آسیای میانه از شمال به سیبری، از جنوب به افغانستان و ایران، از شرق به چین و مغولستان و سیبری از غرب به دریای خزر و رودخانۀ اورال محدود است. به گواه کشفیات تشیک تاش و چیم کنت و باباتاق، دَه ها هزار سال پیش محل سکونت انسان نئاندرتال و یکی ازمراکز تمدن و فرهنگ پارینه سنگی بوده است. بخش بزرگی از این سرزمین در روزگار کهن در اختیار اقوام آریایی، نظیر سکاها قرار داشت، اما در قرون بعد از میلاد، دسته های بزرگی از اقوام ترک و ترک زبان در آن سرزمین مستقر شدند و به تدریج ساختار جمعیت بومی آن را تغییر دادند. جریان ورود ترکان و ترک زبانان، نظیر غزها، قپچاق ها، و مغول ها تا قرون متأخر ادامه داشت و بخش اعظم این سرزمین را به سرزمین ترکان تبدیل کرد. آسیای مرکزی از قرن ۷ق/۱۳م تا قرون ۹ـ۱۰ق/۱۵ـ۱۶ جزئی از قلمرو دولت های مغولی و تیموری بود. اما پس از انقراض این دولت ها، از قرن ۱۰ تا ۱۳ق/۱۶ تا ۱۹، در حوزۀ خانات بخارا و خیوه و خوقند قرار گرفت. این خانات به ترتیب در قرن ۱۹ به دولت روسیۀ تزاری پیوستند و سرزمین آنان به ترکستان روس و یا ترکستان غربی موسوم گردید، اما پس از انقلاب اکتبر ۱۹۱۷ به آسیای میانه تغییر نام داد. در دوران روسیه تزاری و شوروی، گروه های بزرگی از روس ها و اوکراینی ها و آلمانی تباران به آسیای مرکزی منتقل شدند که تعداد آن ها امروزه به چند میلیون نفر می رسد.