اخلاط

اَخلاط[ ۴] ( به ترکی استانبولی: Ahlat ) نام شهری در استان بتلیس ترکیه است. شهر اخلاط در بخش اخلاط و در آناتولی شرقی، در کرانهٔ شمال غربی دریاچه وان واقع شده است و بیش از ۱۹ هزار نفر جمعیت دارد. این شهر در آغاز سکونتگاه اورارتوها و سپس ارمنی ها بود.
اخلاط و پیرامون آن به خاطر شمار زیادی سنگ قبر تاریخی به جا مانده از دودمان اخلاط شاهان معروفیت دارد. زمین های آن برای کشاورزی مناسب است و در آن غلات به خصوص گندم و چاودار به عمل می آید و دامداری نیز رایج است. تولیدات سیب زمینی این شهر معروف است.
این شهر که از روزگار دولت اورارتو تا دوران عثمانی تحت حاکمیت های گوناگون اداره می شده، با نامهای خَلدَس اورارتویی، خْلْیات و خْلِئات یونانی، کِلاث سریانی، شالِئات و شالیات و خْلات ارمنی، خِلاط عربی، اخلاط فارسی و ترکی معروف بوده است. نام آن با نام قوم خالْد که در پادشاهی اورارتو می زیستند ارتباط دارد. [ ۵] بعدها به خاطر شکل ظاهری واژه اخلاط با واژه ای عربی از ریشه خلط ( مرتبط با اختلاط و آمیختگی ) آن را با این کلمه مرتبط پنداشته اند. ناصر خسرو شاعر و اندیشمند پارسی گوی که در سال ۴۳۸ هجری قمری از اخلاط دیدن کرده است، دربارهٔ این شهر می نویسد: «به شهر اخلاط رسیدیم… این شهر سرحد مسلمانان و ارمنیان است… و در این شهر اخلاط، به سه زبان سخن گویند: تازی، پارسی و ارمنی، و ظن من آن بُوَد که اخلاط بدین سبب نام آن شهر نهاده اند. »[ ۶] [ ۷]
نخستین موج مهاجرت ایرانیان به آسیای کوچک پس از حمله اعراب و در هنگام درگیری های خرم دینان و سایر فرقه ها با دولت بنی عباس بوده و احتمالاً همین مهاجرت نیز زبان فارسی را طی سده های نخستین هجری به منطقه اخلاط نیز سرایت داده اند. [ ۷]
این شهر در قدیم پایتخت ارمنستان بزرگ بوده است. برخی، اخلاط را جزو بخش اول از بخشهای سه گانه ارمنستان می دانند.
عیاض بن غَنْم در زمان خلافت عمر، در اوایل سال ۰ ق/ ۴۱م، به اخلاط آمد و با بطریق آنجا صلح کرد. در دوره امویان، پس از درگذشت معاویه، مردم اخلاط شورش کردند و شهر به قلمرو بیزانس پیوست، لکن محمد بن مروان، فرمانروای جزیره، بار دیگر اداره شهر را به مسلمانان سپرد. فرستاده هشام بن عبدالملک برای جنگ با خزرها در سر راه خود به ارّان، چندی نیز اخلاط را به محاصره درآورد.
در ۷۶ق/۹۲م اخلاط به دست فضل خارجی غارت شد. اخلاط در ۷۳ق/۸۳م به دست شاهزاده کرد به نام باذ ابو عبدالله بن دوستک فتح شد و پس از آن در دست سلسله کردی مروانیان دیاربکر قرار گرفت. در ۸۲ق/۹۳م رومیان شهر را تصرف کردند و با فرمانروای ارمنی آن نواحی قرارداد ترک مخاصمه بستند. در جریان هجوم ترکها به آناتولی، اخلاط به عنوان پایگاهی مورد استفاده قرار گرفت؛ در نبرد ملازگرد گروهی از مردم اخلاط که در جنگ شرکت کرده بودند، غنایم بسیاری به دست آوردند. در ۹۳ق/۱۰۰م شهر به تصرف سُکمان قطبی، امیر ترک، درآمد. بعدها اخلاط مرکز حکومت خاندان اخلاط شاهان و ارمن شاهان و یکی از مراکز و شهرهای بزرگ جهان اسلام شد. در ۳۱ق/۱۳۷م سلطان مسعود سلجوقی، اخلاط، ملازگرد و ارزن را به اقطاع برادرش سلجوق داد.

اَخلاط
شهری باستانی در شرق آناتولی، در شمال غربی دریاچۀ وان، واقع در ترکیۀ کنونی. این شهر در روزگار دولت اورارتو، خَلدَس نام داشته است و ارمنیان، ایرانیان، رومیان، مسلمانان عرب، گرجیان، سلجوقیان، مغولان و ترکان عثمانی بر آن حکومت کرده اند. به گفتۀ ناصرخسرو که در ۴۳۴ق این شهر را دیده، مرز مسلمانان و ارمنیان بوده است و ساکنانش به فارسی، ارمنی و عربی سخن می گفته اند. پس از حملۀ مسلمانان به آناتولی و ارمنستان، اخلاط چندبار بین بیزانس و امویان دست به دست شد. این شهر از قرن ۶ق در شمار یکی از مراکز و شهرهای بزرگ جهان اسلام بود. با حاکمیت مغول، اخلاط رفته رفته به مکانی متروک مبدل شد، و امروزه بخشی کوچک از توابع شهر بدلیس است. شاه طهماسب صفوی در جنگ با عثمانی اخلاط را تصرف کرد و سرانجام انعقاد معاهدۀ صلح آماسیه (۹۶۲ق/۱۵۵۵م) به اختلافات ایران و عثمانی بر سر این شهر پایان داد. گورستان اخلاط و بقعه های آن از مهم ترین آثار و نمونۀ معماری و فرهنگ ترکی، و آرامگاه نیاکان دودمان عثمان و برخی مشاهیر و عارفان است. از مشاهیر این شهر، می توان از فخرالدین اخلاطی نام برد که با همکاری چند دانشمند دیگر در ساختن رصدخانۀ مراغه با خواجه نصیرالدین طوسی همکاری داشته است.