اجتبا

[ویکی فقه] اجتبا گزینش بندگان خاص برای رهایی از تشتّت و بهره مندی از فیض های ویژه است.
واژه اجتبا از باب افتعال و از ریشه «ج ب ی» است.لغویان، جبی را به معنای جمع کردن (گردآوری) دانسته اند؛ بدین سبب حوض را که محلّ گردآوری آب است، جابیه، و خراج را که از اطراف و اکناف گردآوری می شود، مَجْبی نامیده اند. از آن جا که باب افتعال بر قصد و اختیار دلالت می کند می توان اجتبا را به معنای اختیار کردن شیء برای گردآوری و رهایی بخشیدن آن از تشتّت و پراکندگی دانست. اجتبا و برگزیدن بنده از ناحیه خداوند به معنای اختصاص دادن او به فیض های خاص الهی است که نتیجه آن حاصل شدن انواع نعمت ها برای او، بدون هیچ گونه سعی و تلاشی است و این موهبت تنها برای پیامبران و صدیقان و شهدا خواهد بود. در قرآن کریم ، مشتقّات «جبی» ۱۲ بار به کار رفته که ۱۰ مورد آن به بحث «اجتبا» مربوط است. در موارد یاد شده، به جز یک مورد که به معنای لغوی اجتبا ارتباط دارد، به حقیقت اجتبا (معنای مصطلح آن) همراه با علم به تأویل احادیث و هدایت و صلاح و علم به غیب و نفی حرج اشاره شده است.
معنای حقیقی
همان گونه که از تأمّل در معنای لغوی و اصطلاحی اجتبا به دست می آید و نیز دقّت در موارد کاربرد آن در قرآن مؤیّد است، حقیقت اجتبا آن است که خداوند،بنده خود را برگزیند و وی را از هرگونه تشتّت و تفرّق و سرگردانی و تمایل به جوانب گوناگون و متضادّ رهایی بخشد؛ آن گاه او را به سوی خود متمایل و راه هدایت و رستگاری را برایش فراهم آورد. برخی مفسّران، ذیل آیه ۶ یوسف آورده اند:در همه موارد کاربرد و همه مشتقّات این مادّه (جبایه) جمع آوری چیزی و حفظ آن از تفرقه و تشتّت لحاظ شده است؛ بنابراین، اجتبای بنده ای از بندگان خدای سبحان به وسیله او به این معنا است که بخواهد او را مشمول رحمت خود سازد و به مزید کرامت ، اختصاص دهد و به این منظور، او را از تفرّق در راه های پراکنده شیطانی حفظ کرده، در شاهراه صراط مستقیمش بیندازد. از آن چه گفته شد، روشن می شود که تفسیر اجتبا به مطلق برگزیدن، درست نیست؛ زیرا گزینش، معنایی است که ما آن را از صیغه افتعال که بر قصد و اختیار دلالت دارد، استفاده می کنیم و به مادّه اجتبا اختصاص ندارد؛ بلکه معنای مزبور را از هر مادّه ای که به باب افتعال برده شود می توان فهمید.بلی می توان گفت:شخصی که مُجْتَبی است، او را برای اختصاص به مقام اجتبا یا جهت کارهای خطیری چون رسالت و امامت و ولایت برمی گزینند؛ ولی باید توجّه داشت که برگزیدن اوّل، سابق بر اجتبا یا همراه آن است و برگزیدن بعدی، متفرِّع بر اجتبا خواهد بود.از آن چه گفته شد، روشن می شود که مرادف دانستن اجتبا با واژه هایی چون اصطفا و اخلاص ( خالص گردانیدن)، درست نیست؛ زیرا اصطفا از مادّه صفو ( = صاف و خالص بودن) و به معنای گزینش کسی جهت خالص و پاکیزه ساختن وی از آلودگی ها است، و اخلاص نیز از آن جا که از باب افتعال و مفید معنای اختیار نیست نمی تواند مرادف اجتبا قرار گیرد. برخی مفسّران به رغم آن که اجتبا را به گزینش تفسیر کرده اند، با کمک حدیث «إذا أحبّ اللّه عبداً ابتلاه فإن صبر اجتباه و إن رضی اصطفاه»، اجتبا را مقدّمه اصطفا دانسته و گفته اند:آن چه در روایت آمده، مراتب محبّت خدا است؛ خواست و گرفتاری و درگیری، آن گاه پای داری و کوشش و پذیرش و گزیدگی، سپس خلوص و تصفیه .
رابطه با هدایت
خداوند درباره شماری از پیامبران می فرماید:ما آن ها را اجتبا، و به راه راست هدایتشان کردیم:«واجتَبَینهُم و هَدَینهُم اِلی صِرط مُستَقیم». آمدن اجتبا همراه هدایت به ویژه پیش از هدایت، گویای این نکته است که بین اجتبا و هدایت، رابطه علّی و معلولی برقرار است و نیز تقدّم ذکری «اجتَبَینهُم» بر «هَدَینهُم» بر زمینه ساز بودن اجتبا برای هدایت دلالت دارد. گویا خدای متعالی خواسته است بگوید:ما پیامبران یاد شده را از سرگردانی میان کثرات و تمایل و رکون به مظاهر خلقیّة نجات داده و آن ها را به سوی خود متمایل ساخته و به صراط مستقیم هدایتشان کرده ایم. برخی به رغم این که اجتبا را در آیه یاد شده به مطلق برگزیدن معنا نکرده بلکه برگزیدن را لازمه آن دانسته اند، در تصویر معنای جمع به گونه ای دیگر مشی کرده و گفته اند:این معنا (برگزیدن) گرچه از موارد کاربرد اجتبا استفاده می شود؛ ولی معنای اصلی آن نیست؛ بلکه لازم آن معنا به شمار می رود و معنای اصلی اجتبا همان جمع آوری است و از سیاق آیات مورد بحث به دست می آید که همان معنای اصلی لغت مورد عنایت است و خواسته برای بیان هدایت به صراط مستقیمی که بعد ذکر می کند، زمینه سازی کرده باشد. گویی فرموده است:ما سلسله جلیله انبیا (علیهم السلام) را که در طول تاریخ بشر متفرّق بوده اند و هر یک از آنان در زمانی می زیسته، یک جا جمع، و همه را با یک عنایت، به سوی صراط مستقیم هدایت کردیم.مقصود از سیاق این آیات، بیان اتّصال رشته هدایت یافتگان به هدایت فطری الهی است و مناسب چنین بیانی این است که این سلسله یک جا تصوّر شده و هدایتشان یک هدایت و صراط مستقیمشان یک صراط گرفته شود تا آن که اختلاف در زمان و احوال و اختلاف پویندگان باعث اختلاف در هدایت و صراط نشود.
← آیات مرتبط
...

[ویکی اهل البیت] گزینش بندگان خاص برای رهایی از تشتّت و بهره مندی از فیض های ویژه.
واژه اجتبا از باب افتعال و از ریشه «ج ب ی» است. لغویان، جبی را به معنای جمع کردن (گردآوری) دانسته اند؛ بدین سبب حوض را که محل گردآوری آب است، جابیه و خراج را که از اطراف و اکناف گردآوری می شود، مَجْبی نامیده اند.
از آن جا که باب افتعال بر قصد و اختیار دلالت می کند می توان اجتبا را به معنای اختیار کردن شیء برای گردآوری و رهایی بخشیدن آن از تشتت و پراکندگی دانست.
اجتبا و برگزیدن بنده از ناحیه خداوند به معنای اختصاص دادن او به فیض های خاص الهی است که نتیجه آن حاصل شدن انواع نعمت ها برای او بدون هیچ گونه سعی و تلاشی است و این موهبت تنها برای پیامبران و صدیقان و شهدا خواهد بود.
در قرآن کریم، مشتقّات «جبی» 12 بار بکار رفته که 10 مورد آن به بحث «اجتبا» مربوط است. در موارد یاد شده به جز یک مورد که به معنای لغوی اجتبا (سوره اعراف/7، 203) ارتباط دارد به حقیقت اجتبا (معنای مصطلح آن) همراه با علم به تأویل احادیث (سوره یوسف/12، 6) و هدایت (مانند سوره نحل/16، 121؛ سوره انعام/6، 87 و ... ) و صلاح (سوره قلم/68، 50) و علم به غیب (سوره آل عمران/3، 179) و نفی حرج (سوره حج/22، 78) اشاره شده است.
همان گونه که از تأمل در معنای لغوی و اصطلاحی اجتبا بدست می آید و نیز دقت در موارد کاربرد آن در قرآن مؤیّد است، حقیقت اجتبا آن است که خداوند، بنده خود را برگزیند و وی را از هر گونه تشتّت و تفرق و سرگردانی و تمایل به جوانب گوناگون و متضاد رهایی بخشد؛ آنگاه او را به سوی خود متمایل و راه هدایت و رستگاری را برایش فراهم آورد.
برخی مفسران، ذیل آیه 6 سوره یوسف/12 آورده اند: در همه موارد کاربرد و همه مشتقات این ماده (جبایه) جمع آوری چیزی و حفظ آن از تفرقه و تشتت لحاظ شده است؛ بنابراین، اجتبای بنده ای از بندگان خدای سبحان به وسیله او به این معنا است که بخواهد او را مشمول رحمت خود سازد و به مزید کرامت، اختصاص دهد و به این منظور، او را از تفرق در راه های پراکنده شیطانی حفظ کرده، در شاهراه صراط مستقیمش بیندازد.
از آنچه گفته شد، روشن می شود که تفسیر اجتبا به مطلق برگزیدن، درست نیست زیرا گزینش، معنایی است که ما آن را از صیغه افتعال که بر قصد و اختیار دلالت دارد، استفاده می کنیم و به ماده اجتبا اختصاص ندارد بلکه معنای مزبور را از هر ماده ای که به باب افتعال برده شود، می توان فهمید.