زعفران

اصل واژه همان زافران است که هنوز دربرخی اززبانهای ایرانی چون زبان کردی همچنان به نام زافران تلفظ میشود . همچنین واژگان دیگری همچون نعل _ لعل _ رعنا ونعنا که دراصل نال - لال - رانا ونانا بوده که هم اینک هم دربسیاری درمناطق کشور به همین گونه تلفظ میشوند

منبع واژه کؤرکؤم: "دیوان لغات الترک" شیخ محمود کاشغری

اعتقاد بر این است که زعفران در ایران سرچشمه گرفته است. با این حال ، یونان و بین النهرین نیز به عنوان منطقه اصلی منشاء این گیاه پیشنهاد شده اند: هارولد مک گی اظهار می دارد که در دوران برنز از یونان یا در نزدیکی یونان اهلی شده است. C. sativus احتمالاً یک شکل سه گانه از Crocus cartwrightianus است که به عنوان "زعفران وحشی" نیز شناخته می شود، که خود بومی یونان و کرت است.
**زعفران ( زرپران ) نه ترکی است نه عربی. هم واژه اش ایرانی ( فارسی ) است، هم اصالتش. اگر هم جای شکی وجود داشته باشد، تنها شک به یونان و میان دورودان قدیم بر می گردد نه جایی دگر.

در اصل کلمهء معرّب � زعفران ‍� همان کلمهء فارسی � سه پران � بوده است که به مرور زمان مانند بسیاری دیگر از لغات فارسی رنگ عربی گرفته و معرّب شده است.

لغت سی - اسی به معنای تیره ( سورمه ای - سیاه ) است که از آن واژه سیاه و در سنسکریت واژه asita असित به معنای گیاه نیل indigo plant را ساخته اند. در لغتنامه سکایی - ختنی az** و **za به معنای آبی - شین - blue ثبت شده که شکل دیگر لغت سی - اسی است. لغت اسی در گویشهای دیگر بدل به اچی - چا - اشی - شا میشود مثلن زعفران در زبان پرتغالی اچفرآ a�afr�o و یا در زبان روسی شفران шафран‎ خوانده میشود.
لغت فر - فره به معنای بو - عطر که امروزه در ایران به شکل بو - برنگ به کار میرود در ایتالیایی کهن fragro ، در انگلیسی امروزین fragrant خوانده میشود و در زبانهای گروه PIE به شکل bhrag به معنای to smell ثبت شده است. همتای زعفران در سنسکریت لغت سوفرنهसुवर्ण suvarNa به معنای saffron ( سو=خوش فر=بو - رنگ ) است.
لغت زعفران همخانواده است با نام خوراک فرنی که آنرا با گلاب خوشبو میکنند.

پیرسها:
*Muslim and Parsi Names By Maneka Gandhi, Ozair Husain
**Dictionary of Khotan Saka by Harold Walter Bailey
نوع مطلب :
برچسب ها : ریشه واژه زعفران، saffron، ریشه واژه اصفر، ریشه واژه فرنی، معنی اسبر اسپر اسفر،
لینک های مرتبط : نظرات ( - ) مجید روهنده
سه شنبه 11 تیر 1392

از سویی " کرکوم " نیز در پارسی و هندی باستان روایی داشته ولی پس از تاخت تازیان و فراموشی بسیاری از واژگان پارسی واژه های نوساخت جای واژگان دیرین را گرفت، مانند: شانه بسر بجای پوپک ، لاک پشت بجای سنگ پشت ، جوجه تیغی بجای خارپشت و بسیاری دیگر نمایانگر دگردیسی زبان پارسی و واژگان آن می باشد.

در هند آن را با گُلِ رنگ ( Carthamus tinctorius ) در آمیزند که همان رنگ نارنجی تیره را می دهد، و در بسیاری از اسناد خاوری این دو با یکدیگر درآشفته شده اند. آنچه بیش تر رخ داده، درآشفتگی میان کرکوم ( Crocus ) است با زردچوبه ( Curcuma ) ( از تیره زنجبیل ) ، گیاهی با ساقه های زیر زمینی چند ساله که گندهای آن را خشگانده زردچوبه تجاری گیرند و بیشتر در آمادن کاری و نیز رنگ زرد بکار است. گویا از نخستین سال های سده هــفتم ترسائی گل های ورس، , Memecylon tinctorium نیز به جای کرکوم به کار رفته است. پس، پژوهش تاریخی کرکوم، کاری است دشوار و پیچیده.
خاور شناسان سردرگمی خاور زمینی ها را فزوده اند. بیش تر از آن رو که با کارگیری نام علمی Curcuma آنان را گمراه کرده ایم؛ این نام علمی بر گرفته از واژه ای است خاوری که در اصل به Crocus، یعنی کرکوم بر می گردد؛ هرچند تازیان نیز آن را با Curcuma، یا همان زردچوبه ما درآشفته اند. بــــاید تأکید کرد واژه ی سنسکریت Kun kuma درست به Crocus sativus [کرکوم] بر می گردد و هیچ گاه به معنای Curcuma یا زردچوبه ی ما ( که در سنسکریت haridrā نامند ) نبوده است و آن جنس گیاه که ما Curcuma می نامیم، هیچ ربطی به Crocus یا کرکوم ندارد.
درباره آشنائی مردم چین با کرکوم باید دو دوره دراز آهنگ را از یکدیگر جدا کرد:
دوره نخست، از سده سوم تا پایان دوره فرمانروائی دودمان تانگ که در آن مردم چین اطلاعاتی درباره این گیاه و فراورده آن یافته و گاه آن را به رسم پیشکش دریافت می کردند؛ دو دیگر، دوره مغول ( 1260 تا 1367 ) که در آن مسلمانان کرکوم را وارد چین کردند و کاربردش رایج شد. نخست از دوره دوم می گوئیم.
باورهای مردم چین درباره کرکوم در برابر دیگر فرآورده های بیگانه از همه دربسته تر است. بیش تر از آن رو که گیاه Crocus sativus را هیچ گاه برای کشت به سرزمین خود نیاوردند؛ و هرچند نخستین جهانگردان بودایی که به هند رفتند این گیاه را در کشمیر دیدند، آگاهی شان درباره آن همواره اندک ماند. نخست کرکوم را با گُلِ رنگ ( Carthamus tinctorius ) جابجا گرفتند؛ زیـرا فرآورده هر دو گیاه در زبان گفتگو " گل سرخ" ( hun hwa ) نامیده می شد. لی شی ـ چن شرح می دهد " گل سرخ بیگانه ( fan ) یا تبتی [کرکوم] از تبت ( سی ـ فان/Si - fan ) ، سرزمین های مسلمانان و از اربستان ( تی ین ـ فان/T‛ien - fan ) می آید. ایـن همان hun - lan [Carthamus/گُلِرنگ ] آن سرزمین هاست. در دوره یـوان ( 1260 تا 1367 ) کرکوم را در کار خورشها می کردند. بر پایه Po wu či نوشته چان هوا ( Čan Hwa ) ، چان کی ین تـــــــخم [Carthamus] hun - lan را در سرزمینهای باختری ( سی یو/Si yü ) بدست آورد که همان جنس گیاه ما [کرکوم] است، هرچند پرپیداست که گونه گونی شرایط آب و هوائی را تفاوتهائی میانشان هست. " پس اگر همچون اف. پی. اسمیت1 بگوییم "داستان رهاوردهای چان کی ین در مورد کرکوم و گُلِ رنگ نیز تکرار شده" لغزیده ایم و استوارت2 هم بسر در می آید آنجا که می نویسد: "بر پایه Pen ts‛ao، چان کی ین، Crocus را همزمان با گُلِ رنگ و دیگر داروها و گیاهان باختری، از عربستان به چـــین آورد. " چان کی ین در عربـــــستان! در Po wu či تنها از گُلِ رنگ ( Carthamus ) سخن رفته نه از کرکوم ( Crocus ) - دو گیاه یکسره متفاوت که حتی از دو تیره جدایند و هیچ نوشته چینی نیست که ورود کرکوم را به چان کی ین بسته باشد. در واقع، چینی ها چیزی ندارند که درباره ورود یا کشت کرکوم بگویند. 3سردرگمی لی شی ـ چن در واقع زاده یکی گرفتن دو گیاه است که " گل سرخ" نامیده می شوند. گُلِرنگ در کتاب Ts‛i min yao šu چنین نامیده شده است؛ همچنان که بعدتر هم لی چون ( Li Čun ) از دوره تانگ، و نیز در Sun ši نیز چنین نام گرفته و در آن گفته شده بخش هین ـ یوان ( Hin - yüan ) در شن ـ سی ( Šen - si ) گل سرخ yen - či را خراج دربار می کرد.
این که لی شی ـ چن در نوشته بالا کرکوم را در نگر داشته از روی دو نام بیگانه که در نامگذاری این محصول کار گرفته نمایان می شود، یــــعنی: ki - fu - lan و sa - fa - tsi. نویسه آغازین آوانگاشت نخست غلط چاپی ( *tsap, dzap ) tsa است؛ نویسه آخر صورت دوم را باید به شکل lan درست کرد. 2 tsa - fu - lan و sa - fa - lan ( safuran ژاپنی، faran سیامی ) همچنان که از مدتها پیش روشن شده، آوانگاشت های واژه های عربی zäferān یا zäfarān اند که saffron انگلیسی نیز از همان آمده است. 3 صورت این آوانگاشتها خود گواهند که دیرپائی شان به پیش از دوره مغول نمی رسد، یعنی روزگاری که همخوانهای پایانی دیگر افتاد. اگراز دوره تانگ بودند باید آوایش *dzap - fu - lam و *sat - fap - lan می داشتند. این نتیجه گیری با گواهی لی شی ـ چن که گوید در دوران یوآن کرکوم را به خوراک می زدند – که رسمی است هندی - ایرانی– همخوانی دارد . در واقع گویا کرکوم تا آن وقت وارد چین نشده بوده و بکار نمی رفته است؛ دست . . .