کُهنه گُرگانج ( کُهنه گُرگانچ، کُهنه اورگَنج، جُرجانیّه ) ( به ترکمنی: Köneürgenç، کؤنه اۆرگنچ ) که در گذشته آن را به فارسی گرگانج به عربی جرجانیه و به ترکی اورگنج می نامیدند، نام شهری باستانی در شمال شرقی کشور کنونی ترکمنستان و در جنوب مرز ازبکستان است، که امروزه سی هزار نفر جمعیت دارد.
مردم خوارزم و گرگانج ( کهنه گرگانج امروزی ) از نژاد ایرانی و زبانشان تا پیش از سدهٔ ۱۳ میلادی زبان خوارزمی از زبان های ایرانی بوده است که به زبان ایرانی سغدی بسیار نزدیک است. پس از سدهٔ ۱۳ میلادی، رفته رفته این زبان با گویش های خاصی از ترکی و فارسی ( از زبان های ایرانی ) جایگزین می شود.
این شهر در آغاز گرگانج نام داشته است. شهر گرگانج در زمان پادشاهی سلطان محمد خوارزمشاه مرکز سرزمین خوارزم و پایتخت خوارزمشاهیان بود. رود آمودریا از کنار این شهر می گذشت. این شهر بزرگ ترین شهر در سر راه ابریشم بود. یافته های باستان شناسی در این جا نشانه هایی از زمان هخامنشیان به دست می دهد. روزگار زرین این شهر در سده های ۱۲ و ۱۳ میلادی بوده است چه که پس از بخارا این شهر پرآوازه ترین و پرجمعیت ترین شهر آسیای میانه در آن زمان بوده است.
رشیدالدین وطواط، ادیب معروف ادبیات فارسی و عربی که در زمان خوارزمشاهیان می زیست، بیشتر عمر خود را در این شهر گذرانید. [ ۱]
در سال ۶۱۶ هجری قمری، کمی قبل از هجوم چنگیز بدان شهر، یاقوت حموی جرجانیه را دیده و آن را گرگانج ( کهنه گرگانج امروزی ) خوانده است. او که سفرهای بسیاری به شهرهای گوناگون جهان آن روز داشته دربارهٔ شهر گرگانج ( کهنه گرگانج امروزی ) گوید[ ۲] :
شهری از آن مهمتر و پرثروت تر و نیکوتر ندیده ام.
در ۶۱۷ ه ق چنگیز خان مغول بدین شهر تاخت، محاصرهٔ این شهر ۴ ماه از ذیقعدهٔ ۶۱۷ تا صفر ۶۱۸ به طول انجامید. وی کشتار خونینی به راه انداخت و شهر را با خاک یکسان ساخت.
لغتنامهٔ دهخدا در سرواژهٔ گرگانج می نویسد[ ۳] :
در فتنه ٔ چنگیزخان به دست سپاه تاتار مسخر و قتل عام و خراب شده و بعد از تسخیر هر نفری از تاتار بیست و چهار نفر را کشتند و آن سپاه هشتاد هزار نفر بوده، که شیخ نجم الدین کبری نیز کشته شد.
این وضع با هجوم و حملهٔ مغول به آن شهر یکباره دگرگون شد. سدها و بندهای رودخانه شکافته شد و آب جیحون از مجرای خود به مجرای جدید وارد گردید که تمام شهر در زیر آب رفت و چون لشکریان مغول از آن جا رفتند به گفتهٔ یاقوت اثری از آبادی در آن باقی نماند و هم او گوید مغول ها تمام ساکنان شهر را کشتند. با این همه پس از چند سال در مجاورت آن شهر نقطهٔ دیگری رو به آبادی نهاد و کرسی خوارزم گردید و به گفتهٔ ابن اثیر در سال ۷۲۸ ه ق شهری نو در مجاورت خوارزم کهنه ایجاد شد، پیش از حملهٔ مغول در سه فرسخی کرسی قدیم خوارزم شهری وجود داشت موسوم به گرگانج کوچک که ایرانیان آن را گرگانجک می نامند و ظاهراً خوارزم جدید در محل همین گرگانج کوچک ساخته شد. به هر حال مدتی طول نکشید که خوارزم نو مرکز و کرسی ایالت گردید و این خوارزم است که حمداللّه مستوفی و ابن بطوطه در قرن هشتم هجری از آن گفتگو کرده اند. [ ۴]
این نوشته برگرفته از سایت ویکی پدیا می باشد، اگر نادرست یا توهین آمیز است، لطفا گزارش دهید: گزارش تخلفمردم خوارزم و گرگانج ( کهنه گرگانج امروزی ) از نژاد ایرانی و زبانشان تا پیش از سدهٔ ۱۳ میلادی زبان خوارزمی از زبان های ایرانی بوده است که به زبان ایرانی سغدی بسیار نزدیک است. پس از سدهٔ ۱۳ میلادی، رفته رفته این زبان با گویش های خاصی از ترکی و فارسی ( از زبان های ایرانی ) جایگزین می شود.
این شهر در آغاز گرگانج نام داشته است. شهر گرگانج در زمان پادشاهی سلطان محمد خوارزمشاه مرکز سرزمین خوارزم و پایتخت خوارزمشاهیان بود. رود آمودریا از کنار این شهر می گذشت. این شهر بزرگ ترین شهر در سر راه ابریشم بود. یافته های باستان شناسی در این جا نشانه هایی از زمان هخامنشیان به دست می دهد. روزگار زرین این شهر در سده های ۱۲ و ۱۳ میلادی بوده است چه که پس از بخارا این شهر پرآوازه ترین و پرجمعیت ترین شهر آسیای میانه در آن زمان بوده است.
رشیدالدین وطواط، ادیب معروف ادبیات فارسی و عربی که در زمان خوارزمشاهیان می زیست، بیشتر عمر خود را در این شهر گذرانید. [ ۱]
در سال ۶۱۶ هجری قمری، کمی قبل از هجوم چنگیز بدان شهر، یاقوت حموی جرجانیه را دیده و آن را گرگانج ( کهنه گرگانج امروزی ) خوانده است. او که سفرهای بسیاری به شهرهای گوناگون جهان آن روز داشته دربارهٔ شهر گرگانج ( کهنه گرگانج امروزی ) گوید[ ۲] :
شهری از آن مهمتر و پرثروت تر و نیکوتر ندیده ام.
در ۶۱۷ ه ق چنگیز خان مغول بدین شهر تاخت، محاصرهٔ این شهر ۴ ماه از ذیقعدهٔ ۶۱۷ تا صفر ۶۱۸ به طول انجامید. وی کشتار خونینی به راه انداخت و شهر را با خاک یکسان ساخت.
لغتنامهٔ دهخدا در سرواژهٔ گرگانج می نویسد[ ۳] :
در فتنه ٔ چنگیزخان به دست سپاه تاتار مسخر و قتل عام و خراب شده و بعد از تسخیر هر نفری از تاتار بیست و چهار نفر را کشتند و آن سپاه هشتاد هزار نفر بوده، که شیخ نجم الدین کبری نیز کشته شد.
این وضع با هجوم و حملهٔ مغول به آن شهر یکباره دگرگون شد. سدها و بندهای رودخانه شکافته شد و آب جیحون از مجرای خود به مجرای جدید وارد گردید که تمام شهر در زیر آب رفت و چون لشکریان مغول از آن جا رفتند به گفتهٔ یاقوت اثری از آبادی در آن باقی نماند و هم او گوید مغول ها تمام ساکنان شهر را کشتند. با این همه پس از چند سال در مجاورت آن شهر نقطهٔ دیگری رو به آبادی نهاد و کرسی خوارزم گردید و به گفتهٔ ابن اثیر در سال ۷۲۸ ه ق شهری نو در مجاورت خوارزم کهنه ایجاد شد، پیش از حملهٔ مغول در سه فرسخی کرسی قدیم خوارزم شهری وجود داشت موسوم به گرگانج کوچک که ایرانیان آن را گرگانجک می نامند و ظاهراً خوارزم جدید در محل همین گرگانج کوچک ساخته شد. به هر حال مدتی طول نکشید که خوارزم نو مرکز و کرسی ایالت گردید و این خوارزم است که حمداللّه مستوفی و ابن بطوطه در قرن هشتم هجری از آن گفتگو کرده اند. [ ۴]
wiki: کهنه گرگانج