چراغ موشی

چراغ موشی یک نوع چراغ برای روشنایی در شب بوده است که با روغن پیه یا روغن زیتون و روغن منداب ( مندو ) کار می کرده است این چراغ دارای یک فتیله نخی دراز بوده است که بدلیل شباهت روغندان و بخش فتیله ( پلیته ) آن به موش آن را چراغ موشی می گفتند. این چراغ بدلیل دود زیاد در اوایل قرن بیستم از کاربری کنار گذاشته شده اما هنوز ضرب المثل دود چراغ موشی خورده ام و به اینجا رسیده ام که مفهوم رنج کشیدن و به گنج و دانش رسیدن را می دهد بکار می رود.
در لغتنامه دهخدا دربارهٔ چراغ موشی اینگونه اشاره شده:
«چَِراغ موشی؛ چراغ حلبی کوچکی دارای فتیله و جای نفت یا روغن. ظرفهای کوچکی چون استکان که در آن پیه یا روغن کرده فتیله می نهادند و به بندها می آویختند بخصوص در شب های چراغان. چراغ خرد چون استکانی که در آن پیه کنند و فتیله ای در وی نهند و به عدهٔ کثیر، شبهای چراغانی در معابر آویزند. ظرف کوچک شیشه ای یا فلزی که در آن پیه وفتیله کرده در چراغانیها به عدهٔ بسیار افروخته در معابر بیاویزند. نوعی چراغ کوچک مسی یا حلبی که ساختمانی ساده داشته دارای فتیله و جای روغن یا نفت است و بیشتر در جاهای دور افتاده و دهکده ها از آن استفاده می شود. چراغ کوچک حلبی بدون شیشه. [ ۱] »
از زمانهای بسیار قدیم شاید ۴۰۰۰ سال قبل نوعی چراغ بنام پیه سوز در ایران و هند بکار گرفته شد بعدها چراغ موشی جای آن را گرفت پس از چراغ موشی چراغ سیمی یا فانوس به بازار آمد و بعد چراغ گرد سوز نفتی که دارای شیشهای طولانی عمودی بود و سپس چراغ توری نفتی که هنوز هم چراغ توری در بعضی مکانها بکار می رود. در اواخر قرن ۱۸ میلادی چراغ روغنی که با سوزاندن نوعی روغن نباتی کار می کردند و شمع از بهترین منابع نور به حساب می آمدند. این منابع ضعیف بودند ولی نیازی هم به استفاده از نور مصنوعی به منظور طولانی تر کردن روز کاری حس نمی شد. با آغاز دوران انقلاب صنعتی در پایان قرن هجدهم، استفاده از روشنایی در شب برای ادامهٔ کار کارخانه ها رفته رفته جای خود را باز کرد. در سال ۱۸۲۰ میلادی چراغ گازی ساخته شد که با گاز زغال کار می کرد. در میانهٔ قرن ۱۹ میلادی روغن نباتی در چراغ های روغنی جای خود را به پارافین داد. در سال ۱۸۵۸ با کشف نفت و فراهم شدن امکان استفاده از منابع نفتی در امریکا، زمینهٔ استفاده گسترده از منابع نوری نفتی در ابتدای قرن ۲۰ میلادی در اروپا پدید آمد. با این وجود استفاده از نفت از قرن ها پیش نزد ایرانیان، چینی ها و هندی ها با استفاده از نفت استخراج شده در باکو برای اینکار رایج بود. [ ۲]

نوعی چراغ روشنایی ساده، مخصوصِ مردمانِ فرودست، از گِلِ پخته یا قوطی حلبی، به شکل کاسه. محفظۀ کاسه مانند را به روغن می انباشتند و فتیله ای از جنسِ پنبه در آن می نهادند. چراغ موشی مخصوص آن دسته از مردمان بی چیز و فقیر بود که به نفت دسترسی نداشتند. ضرب المثل «چراغ موشی به از خاموشی»، به ترادفِ «کاچی به از هیچ چی»، بی چیزی و فقر را نشان می دهد. معمولاً از چراغ موشی برای روشنایی مستراح بهره می بردند. در برخی مراسم سوگواری، مانند شام غریبان، به دو سوی محفظۀ آن، رکابی می انداختند و با آن در پس و پیشِ دسته های عزاداری، به راه می افتادند.