واژه شناسی عصمت

[ویکی فقه] عصمت ملکه دوری از گناه و خطا می باشد. واژه «عصمت» معانی متعدّدی دارد؛ مانند پاکدامنی، دوری از گناه و خویشتنداری.
عصمت در لغت به معنای منع کردن و بازداشتن است و به همین معنا در برخی از آیات و روایات به کار رفته است که نمونه هایی از آن را بیان می کنیم:الف. «لا عاصِمَ الْیَوْمَ مِنْ اَمْرِ اللّه اِلاّ مَنْ رَحِمَ»؛ امروز هیچکس را از قهر خدا جز به لطف او پناه نیست. (تنها رحمت او است که مانع از عذاب می گردد).ب. «وَ اللّه یَعْصِمُکَ مِنَ النّاسِ»؛ خدا تو را از شر و آزار مردمان محفوظ خواهد داشت.ج. «الاعتبارُ یُفیدُ العِصمَة»؛ عبرت گیری (از کارهای دیگران) مصونیت آدمی را به دنبال دارد (و از آزمودن دوباره ی اعمال ناپسند جلوگیری می کند).د. «انَّ التَقوی عِصمَة لَکَ فِی حَیاتِک»؛ تقوای الهی (از آلودگی به گناه) بازتان می دارد.گفتنی است که بازداشتن و منع کردن، همواره با جبر و اکراه همراه نیست؛ بلکه در مورد کسی که به پند و اندرز بسنده می کند و دایره ی اختیار دیگری را تنگ نمی نماید نیز می توان این واژه را به کار گرفت.
عصمت در کلام اندیشمندان
از سوی دیگر، از دیدگاه آیات و روایات، پیامبران و امامان از هر گونه گناه و خطایی در امان اند. برای بیان این حقیقت، الفاظ و تعابیر گوناگونی به کار رفته که واژه ی عصمت نیز یکی از آن ها است. اندیشمندان مسلمان با بهره گیری از آیات و روایات و بر پایه مبانی پذیرفته شده در مکاتب مختلف کلامی، تعاریف گوناگونی از عصمت به دست داده اند که کم و بیش با یک دیگر تفاوت هایی نیز دارند. فاضل مقداد در تعریف عصمت می گوید: «عصمت، لطفی است که خداوند در حق مکلف به جای می آورد، به گونه ای که انگیزه ای برای ترک اطاعت و یا انجام معصیت در او باقی نمی ماند، هر چند این لطف، توان انجام گناه را از وی نمی ستاند» این متکلم برجسته ی امامیه، در ادامه، اسباب تحقق لطف الهی را چنین بر می شمارد: الف. برخورداری از ملکه ای که آدمی را از اقدام بر معاصی باز می دارد، ب. آگاهی کامل از پیامدهای اعمال زشت و زیبا، ج. ترس از مؤاخذه بر ترک اولی.
عصمت در آیات و روایات
چنانکه پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله وسلم) می فرماید: «انَا وَ عَلی وَ الحَسن وَ الحُسَین وَ تِسعَة مِن وُلدِ الحُسَین مُطَهَّروُن مَعصومُون»؛ من و علی و حسن و حسین و نُه نفر از فرزندان حسین، پاک و معصوم هستیم.امیرمؤمنان علی (علیه السلام) نیز با اشاره به این حقیقت که خدای حکیم را نشاید که به اطاعت و پیروی همه جانبه از کسی فرمان دهد که از آلوده شدن به گناه در امان نیست، می فرماید: «انّما امَرَ اللّه عَزوَجَل بِطاعَة الرَسول لانَّهُ مَعصوم مُطَهّر لا یَامُر بِمَعصیتِه» ؛ دلیل آنکه خداوند مردم را به اطاعت (همه جانبه) از پیامبر می خواند آن است که وی پاک و معصوم است و به گناه فرمان نمی دهد.این، تنها نمونه هایی است از روایاتی که پیشینه ی کاربرد واژه ی عصمت را می نمایانند و بر این پندار که پیدایش این اصطلاح، سال ها پس از ظهور اسلام و در زمان رواج اندیشه های کلامی بوده است، خط بطلان می کشند، با این همه، برای بهره گیری از معارف دینی نباید تنها از واژه هایی سراغ گرفت که به تدریج در معنای امروزیشان به کار رفته یا در این معانی رواج یافته اند. قرآن کریم، بی آن که واژه ی عصمت را به کار گیرد، با بیان های گوناگون دامان انبیا و اولیا را از هر گونه گناه و خطایی می زداید. پیامبر گرامی اسلام (صلی الله علیه وآله وسلم) و امیرمؤمنان (علیه السلام) نیز افزون بر این واژه، تعابیر دیگری به کار می برند که در رسایی و گویایی، چیزی از آن کم ندارد؛ چنان که پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله وسلم) در تفسیر آیه ی تطهیر می فرماید: «فَانَا وَ اهل بیتی مُطَهَّرون مِن الذنُوب» ؛ من و اهل بیتم از گناه پیراسته ایم.