[ویکی فقه] تفسیر قرآن کریم با بهره گیری از یافته های علم تجربی را تفسیر علمی گویند.
مراد از علم در «تفسیر علمی» معنای خاص آن یعنی علم تجربی (Science) است و علمی نامیدن این رویکرد نه به جهت روش آن در تفسیر، بلکه به لحاظ پرداختن مفسر به موضوعات مرتبط با این دانش در قرآن است.
طرفداری و مخالفت با تفسیرهای علمی
به رغم اقبال گسترده ای که در قرون اخیر از تفسیر علمی صورت گرفت، این رویکرد تقریباً از همان ابتدا از سوی گروه های مختلف و از منظرهای گوناگون با مخالفت روبه رو شد، شاید بتوان امین خولی را در شمار اولین اندیشهوران مسلمانی دانست که به رغم تجددطلبی، به مخالفت با این گونه تفسیر پرداخت، برخی نواندیشان دینی نیز که بیش تر از منظر یک متن ادبی در قرآن نگریسته اند به پیروی از امین خولی به نقد این جریان پرداخته اند، چنان که گروهی از عالمان سنتی و بعضاً سَلَفی نیز که رویکرد عقلانی علمی جدید را به کلی نادرست می دانند، این رویکرد را نقد کرده اند.از خولی، رشیدرضا، مراغی، عقاد، شلتوت، دروزه، خطیب، زرقانی، سیدقطب در کنار شاطبی ـ از قدما ـ به عنوان مخالف، و از عبده، طنطاوی، کواکبی، ابن بادیس، دراز، غمراوی، شعراوی، ابن عاشور، فرید وجدی، نورسی در کنار غزالی ،فخررازی، سیوطی، مرسی، زرکشی به عنوان موافق یاد شده است در کنار این موارد، برخی اسامی افرادی را به این صف بندی افزوده اند که قطعاً به این بحث نظر نداشته اند؛ مانند آن که در شمار موافقان تفسیر علمی از ابن مسعود، علامه مجلسی و نیز ابن سینا، ملاصدرا و ملاهادی سبزواری یاد کرده اند، اینان توجه نداشته اند که فیلسوفان از افراد یاد شده ازاین رو به مباحث طبیعی پرداخته اند که در شمار فلسفه قدیم بوده است؛ و در واقع از رویکردی فلسفی برخوردارند؛ افزون بر این که این ادعا در مورد برخی دیگر نیز با یک نمونه ثابت نمی شود. در میان قرآن پژوهان ایرانی، به نظر می رسد با اصل تفسیر علمی مخالفت نشده و از عالمی نام برده نشده است، این گونه طبقه بندی قرآن پژوهان به عنوان موافق و مخالف از جهاتی درخور تأمل است؛ نخست آن که برخی از اینان صرفاً از جهتی خاص به نقد تفسیر علمی پرداخته اند؛ اما با اصل آن مخالفتی نداشته اند؛ از جمله رشیدرضا و مراغی سید قطب را نیز باید در کنار همین افراد یاد کرد که گرچه نقدی کلی بر تفسیر علمی وارد می کند؛ اما برخی صورت های آن را می پذیرد، به همین دلیل برخی تقسیم سه گانه ای را ارائه داده و در گروه سوم قائلان به تفصیل را آورده اند دوم آنکه، برخی از کسانی که از موافقان شمرده شده اند، لزوماً «طرفدار» یا «مدافع» نیستند، بلکه «موافق» اند، زیرا آن ها اگرچه تفسیر علمی را جایز شمرده، بعضاً از آن بهره گرفته اند؛ اما جانبداری یا تشویق و ترغیب چندانی نیز در سخنان آن ها یافت نمی شود، در حالی که برخی دیگر مانند سر سید احمد خان، اگرچه عملاً به تفسیر علمی نپرداخته اند؛ اما مکرر از آن طرفداری کرده اند.
← منظرهای گوناگون در تأیید یا ردّ
به رغم اختلاف نظر در تفسیر علمی، دست کم بخشی از آن را عموم مفسران پذیرفته اند؛ از یک سو عموماً از آن درمواردی که به فهم بهتر و عمیق تر آیات کمک می کند، بهره برده اند و از سوی دیگر مهم ترین ثمره آن، یعنی اعجاز علمی را حداقل در عدم تعارض آموزه های قرآنی با علوم جدید و این که با یافته علمی امروز بهتر و روشن تر از باورهای پیشینیان تفسیر می شوند، پذیرفته اند و افرادی مانند سیدقطب که نقدهایی را بر آن وارد ساخته اند، عملاً بدان می پردازند و در موارد گوناگون با افتخار از اعجاز علمی آن سخن می گویند توجه به این نکته قوت تفسیر علمی، در کنار درنظر گرفتن معایب و مشکلات آن از جمله اشتباهاتی که بعضاً بدان درغلتیده اند یا چالشی که در نتیجه تحول یافته های علمی، بدان مبتلا می گردد، موجب شده است تا با بیان قواعدی برای تفسیر علمی بکوشند ضوابطی را تعیین کنند که استواری تفسیر علمی را موجب گردد، در عین آن که کمترین پیامد منفی و اشتباه را درپی داشته باشد. به نظر می رسد از نظر عموم مفسران و قرآن پژوهان، تفسیر علمی در صورت رعایت برخی قواعد، پذیرفته است، در شمار این قواعد اتفاق نظر وجود ندارد و دو، سه، چهار، پنج و حتی ده مورد را بیان کرده اند، به نظر می رسد، مهم ترین شروط یاد شده، دو شرط اصلی اند که اولی، رعایت قواعد فهم زبانی است که توجه به معنای لغت، رعایت ظواهر آیات و توجه به سیاق است و شرط دوم ناظر به موضوعات علمی است که معتبر باشد و برخی مواردی که مطرح شده اند، چندان ضرورت ندارند؛ مانند برخورداری از علم موهبتی الهی و آشنایی با تفاسیر مختلف، در حالی که اشاره کردن به برخی دیگر، گرچه در هر تفسیری لازم اما یادآوری آن مفید است؛ مانند پرهیز از زیاده روی در بحث علمی و خروج از چارچوب آیه با توجه به هدف هدایتی قرآن از آن آیه و نیز جمع آوری همه آیات در یک موضوع و سپس تفسیر آن، در عین حال برخی در مقام تفسیر از احادیث نیز بهره گرفته و کوشیده اند تا با جزئیاتی که در روایات بیان شده، تفسیری دقیق تر از آیه ارائه دهند
مراد از علم در «تفسیر علمی» معنای خاص آن یعنی علم تجربی (Science) است و علمی نامیدن این رویکرد نه به جهت روش آن در تفسیر، بلکه به لحاظ پرداختن مفسر به موضوعات مرتبط با این دانش در قرآن است.
طرفداری و مخالفت با تفسیرهای علمی
به رغم اقبال گسترده ای که در قرون اخیر از تفسیر علمی صورت گرفت، این رویکرد تقریباً از همان ابتدا از سوی گروه های مختلف و از منظرهای گوناگون با مخالفت روبه رو شد، شاید بتوان امین خولی را در شمار اولین اندیشهوران مسلمانی دانست که به رغم تجددطلبی، به مخالفت با این گونه تفسیر پرداخت، برخی نواندیشان دینی نیز که بیش تر از منظر یک متن ادبی در قرآن نگریسته اند به پیروی از امین خولی به نقد این جریان پرداخته اند، چنان که گروهی از عالمان سنتی و بعضاً سَلَفی نیز که رویکرد عقلانی علمی جدید را به کلی نادرست می دانند، این رویکرد را نقد کرده اند.از خولی، رشیدرضا، مراغی، عقاد، شلتوت، دروزه، خطیب، زرقانی، سیدقطب در کنار شاطبی ـ از قدما ـ به عنوان مخالف، و از عبده، طنطاوی، کواکبی، ابن بادیس، دراز، غمراوی، شعراوی، ابن عاشور، فرید وجدی، نورسی در کنار غزالی ،فخررازی، سیوطی، مرسی، زرکشی به عنوان موافق یاد شده است در کنار این موارد، برخی اسامی افرادی را به این صف بندی افزوده اند که قطعاً به این بحث نظر نداشته اند؛ مانند آن که در شمار موافقان تفسیر علمی از ابن مسعود، علامه مجلسی و نیز ابن سینا، ملاصدرا و ملاهادی سبزواری یاد کرده اند، اینان توجه نداشته اند که فیلسوفان از افراد یاد شده ازاین رو به مباحث طبیعی پرداخته اند که در شمار فلسفه قدیم بوده است؛ و در واقع از رویکردی فلسفی برخوردارند؛ افزون بر این که این ادعا در مورد برخی دیگر نیز با یک نمونه ثابت نمی شود. در میان قرآن پژوهان ایرانی، به نظر می رسد با اصل تفسیر علمی مخالفت نشده و از عالمی نام برده نشده است، این گونه طبقه بندی قرآن پژوهان به عنوان موافق و مخالف از جهاتی درخور تأمل است؛ نخست آن که برخی از اینان صرفاً از جهتی خاص به نقد تفسیر علمی پرداخته اند؛ اما با اصل آن مخالفتی نداشته اند؛ از جمله رشیدرضا و مراغی سید قطب را نیز باید در کنار همین افراد یاد کرد که گرچه نقدی کلی بر تفسیر علمی وارد می کند؛ اما برخی صورت های آن را می پذیرد، به همین دلیل برخی تقسیم سه گانه ای را ارائه داده و در گروه سوم قائلان به تفصیل را آورده اند دوم آنکه، برخی از کسانی که از موافقان شمرده شده اند، لزوماً «طرفدار» یا «مدافع» نیستند، بلکه «موافق» اند، زیرا آن ها اگرچه تفسیر علمی را جایز شمرده، بعضاً از آن بهره گرفته اند؛ اما جانبداری یا تشویق و ترغیب چندانی نیز در سخنان آن ها یافت نمی شود، در حالی که برخی دیگر مانند سر سید احمد خان، اگرچه عملاً به تفسیر علمی نپرداخته اند؛ اما مکرر از آن طرفداری کرده اند.
← منظرهای گوناگون در تأیید یا ردّ
به رغم اختلاف نظر در تفسیر علمی، دست کم بخشی از آن را عموم مفسران پذیرفته اند؛ از یک سو عموماً از آن درمواردی که به فهم بهتر و عمیق تر آیات کمک می کند، بهره برده اند و از سوی دیگر مهم ترین ثمره آن، یعنی اعجاز علمی را حداقل در عدم تعارض آموزه های قرآنی با علوم جدید و این که با یافته علمی امروز بهتر و روشن تر از باورهای پیشینیان تفسیر می شوند، پذیرفته اند و افرادی مانند سیدقطب که نقدهایی را بر آن وارد ساخته اند، عملاً بدان می پردازند و در موارد گوناگون با افتخار از اعجاز علمی آن سخن می گویند توجه به این نکته قوت تفسیر علمی، در کنار درنظر گرفتن معایب و مشکلات آن از جمله اشتباهاتی که بعضاً بدان درغلتیده اند یا چالشی که در نتیجه تحول یافته های علمی، بدان مبتلا می گردد، موجب شده است تا با بیان قواعدی برای تفسیر علمی بکوشند ضوابطی را تعیین کنند که استواری تفسیر علمی را موجب گردد، در عین آن که کمترین پیامد منفی و اشتباه را درپی داشته باشد. به نظر می رسد از نظر عموم مفسران و قرآن پژوهان، تفسیر علمی در صورت رعایت برخی قواعد، پذیرفته است، در شمار این قواعد اتفاق نظر وجود ندارد و دو، سه، چهار، پنج و حتی ده مورد را بیان کرده اند، به نظر می رسد، مهم ترین شروط یاد شده، دو شرط اصلی اند که اولی، رعایت قواعد فهم زبانی است که توجه به معنای لغت، رعایت ظواهر آیات و توجه به سیاق است و شرط دوم ناظر به موضوعات علمی است که معتبر باشد و برخی مواردی که مطرح شده اند، چندان ضرورت ندارند؛ مانند برخورداری از علم موهبتی الهی و آشنایی با تفاسیر مختلف، در حالی که اشاره کردن به برخی دیگر، گرچه در هر تفسیری لازم اما یادآوری آن مفید است؛ مانند پرهیز از زیاده روی در بحث علمی و خروج از چارچوب آیه با توجه به هدف هدایتی قرآن از آن آیه و نیز جمع آوری همه آیات در یک موضوع و سپس تفسیر آن، در عین حال برخی در مقام تفسیر از احادیث نیز بهره گرفته و کوشیده اند تا با جزئیاتی که در روایات بیان شده، تفسیری دقیق تر از آیه ارائه دهند
wikifeqh: نظرات_در_تفسیر_علمی