نظام الملک

نظام الملک سهم بزرگی در بهبود اوضاع امپراتوری پس از مرگ آلپ ارسلان داشت. وی در تکاپو بود تا مذهب سنت عراق و ایران را احیا کند و مذاهب و گسست هایی که توسط آل بویه ایجاد شده و وارد ایران شده بود را خنثی کند. در اواخر عصر ملکشاه بود که فدائیان و اسماعیلیان در چندین ناحیهٔ قلمرو سلجوقی ظهور یافتند و با تصرف دژهای مختلف، روند بازگشت به مذهب سنت را کند کردند و این موارد باعث درگیری طولانی مدت سلجوقیان و اسماعیلیان شد. ملکشاه به توصیهٔ نظام الملک در سال ۴۸۵ ه‍. ق / ۱۰۹۲ م، لشکریانی را برای نبرد با اسماعیلیان راهی رودبار و قهستان کرد. اسماعیلیان موفق شدند سلجوقیان را شکست دهند. قبل از این که حملهٔ دیگری شکل گیرد، ملکشاه و نظام الملک در همان سال به قتل رسیدند.
یکی از مهم ترین میراث نظام الملک، بنیان گذاری مدارس زیادی در امپراتوری برگرفته از نام او، یعنی نظامیه بود که نظامیه بغداد مهم ترین آن ها به شمار می رفت. نظامیه نخستین سیستم آموزشی تحت حمایت دولت در تاریخ و الهام بخش سیستم دانشگاهی در اروپای غربی بود. او همچنین دانش نامهٔ سیاسی سیاست نامه را نوشت که از نمونه های تاریخی به منظور بحث دربارهٔ عدالت، حکومت مؤثر و نقش حکومت در جامعه اسلامی الهام می گرفت. سیاست نامه الهام بخش آثار ابن خلدون بود و پیش نمون تفکر ماکیاولیسم در سرتاسر اروپا شد.
نام اصلی خواجه نظام الملک، ابوعلی حسن و نام پدرش ابوالحسن علی بود و نام پدر او نیز علی بن اسحق بن عباس بود که از دهقان زادگان بیهق بود، علی بن اسحاق که کنیه اش ابوالحسن بود در نویسندگی و حسابداری دستی داشت. در دستگاه حکمران خراسان داخل شده بود و خدمت دیوانی می کرد. منزل اصلی خاندان او نیز بیهق بود، ولی ابوالحسن علی را پس از آن که در مشاغل دیوانی ترقی کرده بود مأمور ادارهٔ اموال دولتی در ناحیهٔ طوس کرده بودند‍ و او آن جا اقامت کرده و متأهل شده بود و سه پسر او در طوس به دنیا آمده بودند که بزرگ ترین آن ها همین حسن یعنی نظام الملک بعدی بود. مقدمات علوم را از زبان عربی و قرآن آموخت و از همان ازمنه در مصاحبت اهل علم و صلاح می گذرانید. همین که در حدود بیست سالگی از تحصیل فقه و حدیث و سایر علوم شرعی و فنون ادبی فارغ شد و فاضلی عالم و دبیری توانا گشت، به اعمال دیوانی مشغول شد. گفته شده که خواجه در خانهٔ دهقانی نشو و نما یافت. دهقان در قاموس سیاسی و برخلاف دوره های بعد که غالباً به زارعان بی زمین گفته می شد، در زمان خواجه و پیش از آن نشانهٔ نسب و بزرگ زادگی بومی بود. دهقانان در زمان ساسانیان مالکان بومی بودند که در سلسله مراتب اجتماعی و اقتصادی و همچنین ایجاد قدرت نقش به سزایی داشتند. دهقانان به همین مفهوم به سده های ابتدایی اسلام منتقل شده است.