[ویکی فقه] هزار سال است که علما و دانشمندان رساله ها و کتاب هایی در تبیین اسرار و آداب و رموز نماز به نام های مختلف و به زبان های گوناگون می نگارند و هنوز این راز سربسته است.
پس از قرن پنجم هجری، از زمان شیخ الرئیس ابوعلی سینا تاکنون نگاشته هایی در احکام ظاهری نماز و ادب حضور در آن و اسرار باطنی آن و در قالب رساله هایی مستقل و بعضاً غیر مستقل همراه کتاب های اخلاقی و عرفانی و یا بعضاً کتاب های فقهی بخشی و یا فصلی از آن به این موضوع پرداخته شده است. مانند احیاء علوم الدین غزالی و المحجة البیضاء فیض کاشانی (ره).علامه تهرانی در ذریعه شماری از این رساله ها را معرفی کرده است، بسیاری از کتاب ها که در این موضوع به رشته تحریر درآمده، با نام اسرار نماز یا اسرار الصلاة و… نبوده بلکه به عناوین مستقلی مانند جامع الخیرات و یا معیار الصلاة و… نام گذاری شده است.در مقدمه اسرار نماز (ترجمه اسرار الصلاة شهید ثانی (ره)) سی عنوان از کتاب هائی که در موضوع اسرار الصلاة است، به عنوان کتاب نامه اسرار نماز معرفی شده است که این جا تمام آن موارد با مواردی که استدراک کتاب نامه به حساب خواهد آمد معرفی خواهد شد.
کتاب نامه اسرار نماز
در پیرامون اسرار و رموز نماز ده ها کتاب ارزنده از علمای بزرگ و فقهای عالیقدر در طول چهارده قرن به رشته تحریر درآمده که اسامی قسمتی از آن ها را در زیر می آوریم:۱. اسرار الصّلاة از حسین بن عبدالله بن سینا، متوفّای (۴۲۷ ه).ابن سینا این کتاب را در سه بخش تحت عنوآن های: ماهیّت نماز، احکام ظاهری و اسرار باطنی نماز، ظاهر و باطن نماز بر چه کسانی واجب است، تألیف نموده است.این کتاب در ضمن (کلمات المحقّقین) به سال (۱۳۱۵ ه) در تهران و چاپ و در سال (۱۴۰۲ ه) در قم افست شده است.ترجمه فارسی آن به قلم (ضیاء الدّین دری) به سال ۱۳۲۶ شمسی در تهران به چاپ رسیده است. ۲. اسرار الصّلاة از سیّد ابن طاووس متوفّای (۶۶۴ ه) اسم کامل آن (اسرار الصّلاة و انوار الدّعوات) است.۳. اسرار الصّلاة از شیخ جمال الدّین، احمد بن شمس الدّین محمّد بن فهد اسدی حلّی، متوفّای (۸۴۱ ه) مدفون در بقعه معروفش در کربلا.۴. اسرار الصّلاة از مولی محمّد سعید شریف، بن محمّد مفید قمی متوفّای بعد از (۱۱۲۶ ه) این کتاب به سال ۱۳۱۳ ه در حاشیه کتاب شرح الهدایه چاپ شده است.در این رابطه دو کتاب دیگر به نام های: (روح الصّلاة) و (حقیقة الصّلاة) به قاضی سعید قمی نسبت داده شده، که احتمالاً همان (اسرار الصّلاة) می باشد. برخی از بزرگان معتقدند که این کتاب بهترین کتابی است که در این رابطه نوشته شده است. ۵. اسرار الصّلاة از مولی علی اکبر کرمانی، از علمای معاصر ناصرالدّین شاه. این کتاب به فارسی نگاشته یافته و در سال (۱۲۷۱ ه) به طبع رسیده است.۶. اسرار الصّلاة از صائن الدّین علی ّ بن محمّد بن افضل الدّین ترکه، متوفّای چهارم ذیحجّة الحرام (۸۳۰ ه). نسخه ای از این کتاب در ۶۰ صفحه به تاریخ (۱۰۸۴ ه) در کتابخانه آیت الله مرعشی در قم موجود است. ۷. اسرار الصّلاة از مصطفی بن محمد خوئی، که نسخه ای از آن به خطّ مؤلّف در ۱۶۶ صفحه در کتابخانه وزیری یزد موجود است. ۸. اسرار الصّلاة از علی نقی بن محمّد رضا همدانی، که نسخه ای از آن در کتابخانه مرحوم آخوند در همدان و نسخه ناقصی در کتابخانه آیت الله گلپایگانی در قم موجود است. ۹. اسرار الصّلاة از حاج محمّد بن نادعلی بروجردی، که نسخه ای از آن در ۱۵۶ صفحه در کتابخانه آیت الله مرعشی قم موجود است. ۱۰. اسرار الصّلاة از شیخ محمّد حسین خراسانی، که در تاریخ (۱۳۸۹ ه) در ۱۷۳ صفحه رقعی در تهران چاپ و منتشر شده است.۱۱. اسرار الصّلاة از سید کاظم رشتی، متوفّای (۱۲۵۹ ه) که نسخه خطّی آن در ۳۰ صفحه در کتابخانه آیت الله مرعشی در قم موجود است. ۱۲. اسرار الصّلاة از سیّد میر محمّد صالح بن امیر عبدالواسع خاتون آبادی، متوفّای (۱۱۱۶ ه).۱۳. اسرار الصّلاة از سیّد جعفر سبزواری، خواهرزاده سیّد محمّد سبزواری متوفّای (۱۱۹۸ ه).۱۴. اسرار الصّلاة از سیّد مرتضی بن سیّد محمّد کشمیری، از شاگردان سیّد دلدار علی، متوفّای (۱۲۳۵ ه).۱۵. اسرار الصّلاة از سید موسی بن سیّد محمّد مستوفی همدانی، متوفّای حدود (۱۳۰۰ ه).۱۶. اسرار الصّلاة از حاج میرزا جواد آقای ملکی تبریزی، متوفّای (۱۳۴۳ ه) از تربیت یافتگان مکتب مولی حسین قلی همدانی، که در سال (۱۳۲۰ ه) از نجف اشرف به ایران بازگشت و در قم رحل اقامت افکند. برخی از مراجع بزرگ عصر در خدمت ایشان تلمّذ نموده اند. معظّم له روز عید سعید اضحی (۱۳۴۳ ه) وفات نموده، در کنار بقعه (میرزای قمی) در شیخان قم مدفون شدند. مرحوم ملکی کتاب پر ارج (اسرار الصّلاة) را در قم تألیف کردند و به سال (۱۳۳۸ ه) با چاپ سنگی منتشر نمودند و چاپ سوم آن به سال (۱۳۹۱ ه) در ۳۲۰ صفحه در تهران منتشر شد.این کتاب اخیراً به فارسی نیز ترجمه و منتشر شده است.۱۷. اسرار الصّلاة از حاج شیخ عبّاس حائری تهرانی، متوفّای ۱۳۶۰ ه صاحب کتاب: (الجواب الصّائب عن شبهة ایمان ابی طالب) و دیگر آثار ارزشمند. ۱۸. اسرار الصّلاة از مولی عبّاس بن اسماعیل بن علی بن معصوم قزوینی، که در سال (۱۲۹۴ ه و ۱۳۰۴ ه) در ایران به چاپ رسیده است. اسم کامل آن: (اسرار الصّلاة و آدابها و ادعیتها) می باشد. ۱۹. اسرار الصّلاة از شیخ محمّد بن علی اکبر فرید نهاوندی، متوفّای ۱۳۳۰ شمسی.این کتاب تحت عنوان (اسرار الصّلاة یا رموز نماز) در ۴۴۸ صفحه به چاپ رسیده است. ۲۰. اسرار العبادات از مولی محمّد تقی خرقانی، که آن را به فارسی تألیف کرده و تا (سرّ الاسلام) نوشته است و پسرش شیخ محسن (اسرار تشریع الصّلاة) را به آن افزوده است. تاریخ کتابت آن (۱۳۲۱ ه) است. ۲۱. ترجمة الصّلاة از مولی محسن فیض کاشانی، متوفّای (۱۰۹۱ ه) که در ۱۶۸ صفحه به قطع رحلی به چاپ رسیده است.تاکنون بیش از ۱۰ کتاب تحت عنوان (ترجمة الصّلاة) از بزرگان شیعه به زبان های عربی، فارسی و اردو به رشته تحریر درآمده است. ۲۲. التّنبیهات العلیّة از شهید ثانی، معروف به (اسرار الصّلاة) که اسم کامل آن (التنبیهات العلیّة علی وظائف الصّلاة القلبیّة) می باشد. در پایان مقدّمه راجع به این کتاب و مؤلّف بزرگوار آن مشروحاً سخن خواهیم گفت.۲۳. جامع الخیرات از مولی محمّد علی بن محمّد حسن آرانی کاشانی، متوفّای (۱۲۵۹ ه) این کتاب شرح کتاب اسرار الصّلاة شهید ثانی است. ۲۴. الدّرّة البیضاء از شیخ علی بن غلام علی قزوینی، معاصر ناصرالدّین شاه، که نسخه ای از آن در ۶۰۰ صفحه در کتابخانه مسجد اعظم در قم موجود است. ۲۵. غرّة الجبین از مولی محمّد مهدی استرآبادی، متوفّای (۱۲۵۹ ه) در لکهنو، که آن را در اسرار نماز به رشته تحریر درآورده است. ۲۶. مرآت الصّلاة از خطیب توانای معاصر، مرحوم حاج میرزا حسن ناصرزاده تبریزی، متوفّای (۱۴۰۰ ه) که عمری در سنگر وعظ و خطابه از حریم اهل بیت عصمت و طهارت دفاع کرد، این کتاب در ۲۴۰ صفحه به سال (۱۳۹۲ ه) در تبریز به چاپ رسیده است.۲۷. مصباح النّجاة فی اسرار الصّلاة از شیخ عبدالحسین تهرانی، هم نام و معاصر شیخ عبدالحسین تهرانی مشهور به (شیخ العراقین) متوفّای (۱۲۸۶ ه).مؤلّف به سال (۱۲۸۳ ه) کتاب اسرار الصّلاة شهید را نوشته، حواشی و شروحی بر آن افزود. این کتاب به سال (۱۳۹۱ ه) در ۲۹۷ صفحه رقعی در تهران چاپ و منتشر شد.۲۸. معیار الصّلاة از عبدالوحید بن نعمة الله بن یحیی استرآبادی، از علمای قرن یازدهم و از شاگردان شیخ بهائی (قده). ۲۹. منهاج الولاة فی اسرار الصلاة از آقا محمّد حسین بن آقا محمّد باقر که در سال (۱۲۶۴ ه) در بروجرد آن را به رشته تحریر درآورده است. ۳۰. هشت بهشت از میرزا محمّد طبیب زاده احمدآبادی، صاحب شمس طالعه در شرح زیارت جامعه. این کتاب به سال (۱۳۷۱ ه) در ۱۷۸ صفحه در اصفهان به چاپ رسیده است.
نسخه شناسی ذریعه از کتب اسرار نماز
همانطوری که ملاحظه کردید، اکثر این کتاب نامه از کتاب های ذریعه و طبقات الاعلام شیخ آقا بزرگ تهرانی و فهارس نسخ خطی بعضی از کتابخانه ها است. از آن جائی که مطالب کتاب شناسی و نسخه شناسی اسرار الصلاة در کتاب ذریعه منحصر بفرد بوده و به معرفی آنان پرداخته و کتاب نامه اسرار الصلاة را اجمالاً نوشته اند، لذا تمام مطالب ذریعه در این جا آورده می شود، بنگرید:
← اسرار الصلاة محمد بن فهد
...
پس از قرن پنجم هجری، از زمان شیخ الرئیس ابوعلی سینا تاکنون نگاشته هایی در احکام ظاهری نماز و ادب حضور در آن و اسرار باطنی آن و در قالب رساله هایی مستقل و بعضاً غیر مستقل همراه کتاب های اخلاقی و عرفانی و یا بعضاً کتاب های فقهی بخشی و یا فصلی از آن به این موضوع پرداخته شده است. مانند احیاء علوم الدین غزالی و المحجة البیضاء فیض کاشانی (ره).علامه تهرانی در ذریعه شماری از این رساله ها را معرفی کرده است، بسیاری از کتاب ها که در این موضوع به رشته تحریر درآمده، با نام اسرار نماز یا اسرار الصلاة و… نبوده بلکه به عناوین مستقلی مانند جامع الخیرات و یا معیار الصلاة و… نام گذاری شده است.در مقدمه اسرار نماز (ترجمه اسرار الصلاة شهید ثانی (ره)) سی عنوان از کتاب هائی که در موضوع اسرار الصلاة است، به عنوان کتاب نامه اسرار نماز معرفی شده است که این جا تمام آن موارد با مواردی که استدراک کتاب نامه به حساب خواهد آمد معرفی خواهد شد.
کتاب نامه اسرار نماز
در پیرامون اسرار و رموز نماز ده ها کتاب ارزنده از علمای بزرگ و فقهای عالیقدر در طول چهارده قرن به رشته تحریر درآمده که اسامی قسمتی از آن ها را در زیر می آوریم:۱. اسرار الصّلاة از حسین بن عبدالله بن سینا، متوفّای (۴۲۷ ه).ابن سینا این کتاب را در سه بخش تحت عنوآن های: ماهیّت نماز، احکام ظاهری و اسرار باطنی نماز، ظاهر و باطن نماز بر چه کسانی واجب است، تألیف نموده است.این کتاب در ضمن (کلمات المحقّقین) به سال (۱۳۱۵ ه) در تهران و چاپ و در سال (۱۴۰۲ ه) در قم افست شده است.ترجمه فارسی آن به قلم (ضیاء الدّین دری) به سال ۱۳۲۶ شمسی در تهران به چاپ رسیده است. ۲. اسرار الصّلاة از سیّد ابن طاووس متوفّای (۶۶۴ ه) اسم کامل آن (اسرار الصّلاة و انوار الدّعوات) است.۳. اسرار الصّلاة از شیخ جمال الدّین، احمد بن شمس الدّین محمّد بن فهد اسدی حلّی، متوفّای (۸۴۱ ه) مدفون در بقعه معروفش در کربلا.۴. اسرار الصّلاة از مولی محمّد سعید شریف، بن محمّد مفید قمی متوفّای بعد از (۱۱۲۶ ه) این کتاب به سال ۱۳۱۳ ه در حاشیه کتاب شرح الهدایه چاپ شده است.در این رابطه دو کتاب دیگر به نام های: (روح الصّلاة) و (حقیقة الصّلاة) به قاضی سعید قمی نسبت داده شده، که احتمالاً همان (اسرار الصّلاة) می باشد. برخی از بزرگان معتقدند که این کتاب بهترین کتابی است که در این رابطه نوشته شده است. ۵. اسرار الصّلاة از مولی علی اکبر کرمانی، از علمای معاصر ناصرالدّین شاه. این کتاب به فارسی نگاشته یافته و در سال (۱۲۷۱ ه) به طبع رسیده است.۶. اسرار الصّلاة از صائن الدّین علی ّ بن محمّد بن افضل الدّین ترکه، متوفّای چهارم ذیحجّة الحرام (۸۳۰ ه). نسخه ای از این کتاب در ۶۰ صفحه به تاریخ (۱۰۸۴ ه) در کتابخانه آیت الله مرعشی در قم موجود است. ۷. اسرار الصّلاة از مصطفی بن محمد خوئی، که نسخه ای از آن به خطّ مؤلّف در ۱۶۶ صفحه در کتابخانه وزیری یزد موجود است. ۸. اسرار الصّلاة از علی نقی بن محمّد رضا همدانی، که نسخه ای از آن در کتابخانه مرحوم آخوند در همدان و نسخه ناقصی در کتابخانه آیت الله گلپایگانی در قم موجود است. ۹. اسرار الصّلاة از حاج محمّد بن نادعلی بروجردی، که نسخه ای از آن در ۱۵۶ صفحه در کتابخانه آیت الله مرعشی قم موجود است. ۱۰. اسرار الصّلاة از شیخ محمّد حسین خراسانی، که در تاریخ (۱۳۸۹ ه) در ۱۷۳ صفحه رقعی در تهران چاپ و منتشر شده است.۱۱. اسرار الصّلاة از سید کاظم رشتی، متوفّای (۱۲۵۹ ه) که نسخه خطّی آن در ۳۰ صفحه در کتابخانه آیت الله مرعشی در قم موجود است. ۱۲. اسرار الصّلاة از سیّد میر محمّد صالح بن امیر عبدالواسع خاتون آبادی، متوفّای (۱۱۱۶ ه).۱۳. اسرار الصّلاة از سیّد جعفر سبزواری، خواهرزاده سیّد محمّد سبزواری متوفّای (۱۱۹۸ ه).۱۴. اسرار الصّلاة از سیّد مرتضی بن سیّد محمّد کشمیری، از شاگردان سیّد دلدار علی، متوفّای (۱۲۳۵ ه).۱۵. اسرار الصّلاة از سید موسی بن سیّد محمّد مستوفی همدانی، متوفّای حدود (۱۳۰۰ ه).۱۶. اسرار الصّلاة از حاج میرزا جواد آقای ملکی تبریزی، متوفّای (۱۳۴۳ ه) از تربیت یافتگان مکتب مولی حسین قلی همدانی، که در سال (۱۳۲۰ ه) از نجف اشرف به ایران بازگشت و در قم رحل اقامت افکند. برخی از مراجع بزرگ عصر در خدمت ایشان تلمّذ نموده اند. معظّم له روز عید سعید اضحی (۱۳۴۳ ه) وفات نموده، در کنار بقعه (میرزای قمی) در شیخان قم مدفون شدند. مرحوم ملکی کتاب پر ارج (اسرار الصّلاة) را در قم تألیف کردند و به سال (۱۳۳۸ ه) با چاپ سنگی منتشر نمودند و چاپ سوم آن به سال (۱۳۹۱ ه) در ۳۲۰ صفحه در تهران منتشر شد.این کتاب اخیراً به فارسی نیز ترجمه و منتشر شده است.۱۷. اسرار الصّلاة از حاج شیخ عبّاس حائری تهرانی، متوفّای ۱۳۶۰ ه صاحب کتاب: (الجواب الصّائب عن شبهة ایمان ابی طالب) و دیگر آثار ارزشمند. ۱۸. اسرار الصّلاة از مولی عبّاس بن اسماعیل بن علی بن معصوم قزوینی، که در سال (۱۲۹۴ ه و ۱۳۰۴ ه) در ایران به چاپ رسیده است. اسم کامل آن: (اسرار الصّلاة و آدابها و ادعیتها) می باشد. ۱۹. اسرار الصّلاة از شیخ محمّد بن علی اکبر فرید نهاوندی، متوفّای ۱۳۳۰ شمسی.این کتاب تحت عنوان (اسرار الصّلاة یا رموز نماز) در ۴۴۸ صفحه به چاپ رسیده است. ۲۰. اسرار العبادات از مولی محمّد تقی خرقانی، که آن را به فارسی تألیف کرده و تا (سرّ الاسلام) نوشته است و پسرش شیخ محسن (اسرار تشریع الصّلاة) را به آن افزوده است. تاریخ کتابت آن (۱۳۲۱ ه) است. ۲۱. ترجمة الصّلاة از مولی محسن فیض کاشانی، متوفّای (۱۰۹۱ ه) که در ۱۶۸ صفحه به قطع رحلی به چاپ رسیده است.تاکنون بیش از ۱۰ کتاب تحت عنوان (ترجمة الصّلاة) از بزرگان شیعه به زبان های عربی، فارسی و اردو به رشته تحریر درآمده است. ۲۲. التّنبیهات العلیّة از شهید ثانی، معروف به (اسرار الصّلاة) که اسم کامل آن (التنبیهات العلیّة علی وظائف الصّلاة القلبیّة) می باشد. در پایان مقدّمه راجع به این کتاب و مؤلّف بزرگوار آن مشروحاً سخن خواهیم گفت.۲۳. جامع الخیرات از مولی محمّد علی بن محمّد حسن آرانی کاشانی، متوفّای (۱۲۵۹ ه) این کتاب شرح کتاب اسرار الصّلاة شهید ثانی است. ۲۴. الدّرّة البیضاء از شیخ علی بن غلام علی قزوینی، معاصر ناصرالدّین شاه، که نسخه ای از آن در ۶۰۰ صفحه در کتابخانه مسجد اعظم در قم موجود است. ۲۵. غرّة الجبین از مولی محمّد مهدی استرآبادی، متوفّای (۱۲۵۹ ه) در لکهنو، که آن را در اسرار نماز به رشته تحریر درآورده است. ۲۶. مرآت الصّلاة از خطیب توانای معاصر، مرحوم حاج میرزا حسن ناصرزاده تبریزی، متوفّای (۱۴۰۰ ه) که عمری در سنگر وعظ و خطابه از حریم اهل بیت عصمت و طهارت دفاع کرد، این کتاب در ۲۴۰ صفحه به سال (۱۳۹۲ ه) در تبریز به چاپ رسیده است.۲۷. مصباح النّجاة فی اسرار الصّلاة از شیخ عبدالحسین تهرانی، هم نام و معاصر شیخ عبدالحسین تهرانی مشهور به (شیخ العراقین) متوفّای (۱۲۸۶ ه).مؤلّف به سال (۱۲۸۳ ه) کتاب اسرار الصّلاة شهید را نوشته، حواشی و شروحی بر آن افزود. این کتاب به سال (۱۳۹۱ ه) در ۲۹۷ صفحه رقعی در تهران چاپ و منتشر شد.۲۸. معیار الصّلاة از عبدالوحید بن نعمة الله بن یحیی استرآبادی، از علمای قرن یازدهم و از شاگردان شیخ بهائی (قده). ۲۹. منهاج الولاة فی اسرار الصلاة از آقا محمّد حسین بن آقا محمّد باقر که در سال (۱۲۶۴ ه) در بروجرد آن را به رشته تحریر درآورده است. ۳۰. هشت بهشت از میرزا محمّد طبیب زاده احمدآبادی، صاحب شمس طالعه در شرح زیارت جامعه. این کتاب به سال (۱۳۷۱ ه) در ۱۷۸ صفحه در اصفهان به چاپ رسیده است.
نسخه شناسی ذریعه از کتب اسرار نماز
همانطوری که ملاحظه کردید، اکثر این کتاب نامه از کتاب های ذریعه و طبقات الاعلام شیخ آقا بزرگ تهرانی و فهارس نسخ خطی بعضی از کتابخانه ها است. از آن جائی که مطالب کتاب شناسی و نسخه شناسی اسرار الصلاة در کتاب ذریعه منحصر بفرد بوده و به معرفی آنان پرداخته و کتاب نامه اسرار الصلاة را اجمالاً نوشته اند، لذا تمام مطالب ذریعه در این جا آورده می شود، بنگرید:
← اسرار الصلاة محمد بن فهد
...
wikifeqh: نسخه شناسی_التنبیهات_العلیه