مکتوبات

مکتوبات (آخوندزاده). رسالهٔ مکتوبات کمال الدوله به شاهزاده جمال الدوله یا به طور خلاصه مکتوبات نام کتابی است که توسط میرزا فتحعلی آخوندزاده در سال ۱۲۴۴ خورشیدی ( ۱۲۸۲ ه‍. ق یا ۱۸۶۵ م ) نوشته شده است. [ ۱] مکتوبات را می توان مقدمه ای بر جریان روشنفکری در ایران دانست. [ ۲] این کتاب هیچ گاه در ایران منتشر نگردید، اما بعد از مرگ آخوندزاده متن فارسی آن در سال ۱۹۸۵ میلادی توسط نشریات علم در باکو منتشر شد. [ ۳]
جوهر رسالهٔ مکتوبات انتقاد بر سیاست و دیانت، یعنی مهم ترین بنیادهای اجتماعی دوران قاجار است و انگیزهٔ وی به گفتهٔ خودش «پرورش هشیاری تاریخی است نسبت به گذشته، و ایجاد تفکر ملی و اصلاح و ترقی جامعه است در حال و آینده، تا استبداد سیاسی تغییر پذیرد و مشروطیتِ حکومت و حکومتِ قانون جایگزین آن گردد». [ ۱]
مکتوبات در واقع سه نامه و یک پاسخ نامه است که از سوی کمال الدوله، شاهزادهٔ ایرانی تبار هندوستان، به دوستش جلال الدوله، شاهزادهٔ دیگری در مصر، فرستاده شده است. گویا جلال به کمال پیشنهاد می دهد که بعد از سیر و سیاحت فرانسه و انگلیس و آمریکا، سفری هم به ایران داشته باشد؛ و این نامه ها بعد از دیدار وطن در دوران ناصرالدین شاه نوشته و به مصر فرستاده می شوند، کمال هم در نامه های خود از وضعیت ایران آنروز و برخی از عادات ایرانیان مانند کتک زدن کودکان ، مهم نبودن وقت . . . انتقاد می کند و اوضاع و احوال بد ایران و ایرانی را به دلیل حمله اعراب مسلمان به ایران ساسانی می داند و فردوسی را به عنوان تنها شاعر خودآگاه ایرانی معرفی می کند و نامه رستم فرخزاد به برادرش را که در شاهنامه آمده است به عنوان سرگذشت ایران پس اسلام مناسب می داند[ ۴] . خود آخوندزاده شاید از هراس تکفیر و ارتداد، همهٔ تقصیرات را به کل به گردن شخصیت داستانش می اندازد و در ابتدای مکتوبات می نویسد که نامه ها را از جایی به دست آورده و خودش به کلی با حرف های کمال الدوله مخالف است و جوابیهٔ جلال الدوله را می پسندد. [ ۲] اما با این حال، از زمان نوشتنش تاکنون این رساله در ایران هیچ گاه اجازهٔ چاپ نیافت. [ ۵] او در نامه ای به میرزا ملکم خان می گوید که «انتشار کمال الدوله برای من میسر نگردید، شاید پس از صد سال اخلاف ما به چاپ این تألیف موفق بشوند…». [ ۱] [ ۳]

مکتوبات (مولوی). مکتوبات ( یا مکاتیب ) ، نام مجموعهٔ نامه های صد و پنجاه گانه ای است که از مولانا جلال الدین محمد بلخی ( مولوی ) به یادگار مانده است. از سه اثر منثور مولوی، مکتوبات را نباید چون دیگر آثار او تلقی کرد، هر چند در آن کتاب هم گهگاه مولانا در حال و هوای دیوان کبیر و مثنوی پرواز کرده است، از جمله در نامهٔ صد و سی ام که به حسام الدین چلبی نوشته است، اما محتوای بسیاری از نامه ها دنیوی است و توصیه هایی به این امیر و آن وزیر که کار این و آن را روبه راه کنند و در رفع دشواری و اصلاح امور مردم غفلت نکنند. این نامه ها در زمان های مختلف و با نیات مختلف تقریر شده است. [ ۱]
شمار نامه های مولوی اگر هم بیش از اینها باشد تاکنون به دست نیامده است. اما همین ها هم بس است تا ما را با شیوهٔ نثر او آشنا سازد. از این نامه ها جز سه تا که از طرف او نوشته شده و یکی دو تا که املاء وی است، بقیه به خط خود اوست و وقتی که آن ها را می خوانیم می توانیم یقین بدانیم که قلم ادیبانهٔ خود مولانا آن ها را نگاشته و دخل و تصرفی در آن نشده است. نامه های مولانا، گرچه از آیات قران و حدیث و شعر و برخی نکته های عارفانه خالی نیست، بیشتر حال و احوال یاران و بستگان و درویشان او را نمایش می دهد و از نظر تحقیق در تاریخ سلجوقیان و شناخت روحیات مولانا از جهت مناسبات او با مردمی که در ایجاد فضای زندگی او نقش داشتند – از حکومتیان و غیر آنان – ارزشمند است. [ ۲]
این نامه ها به زبان فارسی تصنیف شده اند و مخاطب آنها شاگردان، اعضای خانواده، دولتمردان و افراد صاحب نفوذ است. نامه های مولانا نشان از اداره جامعه ای از شاگردان که در اطراف وی گرد آمده بودند می دهد. بر خلاف سبک فارسی دو اثر منثورِ «فیه ما فیه» و «مجالس سبعه»، مولانا مکتوبات را به صورت آگاهانه ای پیچیده و مطابق با سبک مکاتبه با نجیبان، دولتمردان و پادشاهان نگاشته است. [ ۳]

مَکْتوبات
مجموعه ای از نامه های جلال الدین مولوی. این نامه ها را به شماری از ناموران عصر خویش، ازجمله بعضی از پادشاهان و مشایخ عصر نوشته است. از همین روست که نثر این کتاب، در سراسر متن همسان نیست، و هیجانات روحی نویسنده، در نامه هایی که به مشایخ نوشته است بیشتر از دیگر مکتوباتش ظاهر است. این اثر، در حوزۀ تعلیمات مولوی، گذشته از مثنوی، در حدی پس از مجالس سبعه جای دارد.