مفهوم بطلان عقد

[ویکی فقه] گفته شد که بر مبنای قاعدۀ «بطلان کل عقد بتعذر الوفاء بمضمونه» ضمانت اجرای تعذر وفا به مدلول عقد و توافق، بطلان هر یک از آنهاست.
بطلان در لغت به «خلاف و نقیض حق» معنا شده است؛ اما در دانش حقوق، اصطلاحی است که بر آن دسته از اعمال حقوقی مغایر با قانون دلالت دارد که دارای اثر و اعتبار قانونی نیستند؛ خواه آن عمل از آغاز غیر قانونی باشد و خواه به علت امری عارضی اعتبار قانونی خود را از دست داده باشد. در این معنی عام، بطلان، هم فساد وهم بطلان را شامل می شود؛ زیرا نه فقط شامل برخی قراردادها که شرع آنها را صحیح ندانسته- مثل قمار و گروبندی- می شود، بلکه شامل آن گروه از عقودی که به دلیل فقدان یا ناقص بودن شرایط اساسی صحت معامله به وجود نمی آیند نیز خواهد شد؛ حال آنکه قراردادهای گروه نخست، در زبان حقوقی « فاسد » نامیده می شود؛ مانند قمار و گروبندی که به موجب ماده ۶۵۴ قانون مدنی ایران ، فاقد اعتبار و اثر قانونی، و نامشروع اعلام شده است. (ماده ۶۵۴: « قمار و گروبندی باطل و دعاوی راجع به آن مسموع نخواهد بود. همین حکم در مورد کلیه تعهداتی که از معاملات نامشروع تولید شده باشد جاری است»)
تفاوت عقد فاسد با باطل
بنابراین عقد فاسد ، ذاتا غیر قانونی و نامشروع است و به همین علت اعتبار و اثر قانونی نمی یابد؛ اعم از آنکه سایر شرایط صحت معاملات را داشته باشد یا خیر؛ اما عقد باطل- به معنی اخص- ذاتا با هیچ گونه ممانعت شرعی و قانونی برای انعقاد و نفوذ حقوقی یافتن مواجه نیست و فقط از آن نظر که شرایط اساسی صحت معاملات را ندارد و یا در این زمینه ها دارای نقص غیر قابل جبران است، در عالم حقوق تحقق نمی یابد. به این دلیل در تعریف عقد باطل گفته شده است: «ما کان مشروعا باصله، ممنوعا بوصفه»؛ یعنی عقد باطل آن عقدی است که ذاتا مشروعیت دارد؛ ولی به دلیل یک وصف عرضی از هستی و اثر حقوقی افتاده است. از سویی در حقوق مدنی، واژه بطلان در مقابل دو اصطلاح «عدم نفوذ» و «صحت» به کار می رود. در واقع، عدم نفوذ، حالت آن اعمال حقوقی است که به دلیل دارا بودن نقصهای جبران شدنی در شرایط اساسی صحت معاملات، متزلزلند و تا زمانی که این گونه نقصها برطرف نشده، فاقد اثرند؛ اما این قابلیت را دارند که پس از رفع نقص، کامل شوند و اثر و اعتبار حقوقی بیابند؛ مانند عقد مکره و یا عقد فضولی که قبل از اجازه مکره و مالک غیر نافذ است و به محض الحاق اجازه از سوی آنان، کامل و معتبر می شود.اما عقد باطل به این دلیل که تمام یا برخی از شرایط اساسی صحت معاملات را ندارد، هیچ گاه موجودیت حقوقی نمی یابد و لو به شکل متزلزلی که بعدها قابل ترمیم و تکمیل باشد. بر این اساس، عقد غیر نافذ به مریضی تشبیه شده است که از طریق مداوا قابلیت بازیابی سلامت کامل را دارد؛ حال آنکه عقد باطل مانند مرده ای است که بدون حیات حقوقی است و نمی توان او را احیا و درمان کرد.
معنای صحت
« صحت » نیز وصف عقدی است که علاوه بر آنکه از ابتدا و ذاتا مشروع است، در جریان تشکیل و انعقاد نیز همه شرایط صحت معاملات را یافته است و در حدود مفاد خود، اعتبار قانونی و آثار حقوقی دارد و از همۀ ضمانتهای اجرای قانونی برخوردار می شود و در رابطۀ بین متعاقدین و قائم مقام آنها لازم الرعایه است. (ماده ۲۱۹قانون مدنی ایران: «عقودی که بر طبق قانون واقع شده باشد، بین متعاملین و قائم مقام آنها لازم الاتباع است، مگراینکه به رضای طرفین اقاله و یا به علت قانونی فسخ شود». ) به این ترتیب، منظور از بطلان عقد، این است که یک عقد به این دلیل که شرایط اساسی صحت معامله را کلا یا بعضا ندارد از ابتدا فاقد اثر است، نه اینکه عقد در آغاز به شکل صحیح منعقد شده است و بعدها به دلیل عارض شدن امری بی اثر شده باشد.
انحلال عقد پس از انعقاد
...