[ویکی فقه] بَرْسیان ، مَسْجِد، یکی از آثار برجسته معماری عصر سلجوقی و نشان دهنده سیر تحول معماری مسجد در ایران است. این مسجد و مناره کهن آن در روستای برسیان در بخش مرکزی شهرستان اصفهان ، و در ۴۵ کیلومتری جنوب شرقی این شهر، در شمال زاینده رود واقع است . از برسیان به عنوان یکی از قراء معظم «بَرا آن » یاد کرده اند. به گفته حمدالله مستوفی اینگونه قراء را با «کمابیش هزارخانه و...» در دیگر ولایات شهر می خوانند. برسیان در دوره صفویه به سبب آبادانی و خرمی محل تفرج پادشاهان این سلسله بود.
در حال حاضر مسجد برسیان بر پهنه ای به وسعت تقریبی ۶۸ ئ ۵۳ متر گسترده شده ، و شامل ِ مجموعه ای است از گنبدخانه مسجد عصر سلجوقی و منار واقع بر گوشه جنوب غربی آن و نیز صحنی واقع در بخش شمالی آن که بقایای آثاری از معماری عصر صفوی را بر ۴ جانب خود دارد. یک کاروانسرای صفوی نیز به ابعاد ۴۰ ئ ۵/۵۱ متر در کنار مسجد قرار گرفته است .
زمان ساخت و کتیبه ها
از کهن ترین مساجد ایران است و کتیبه های منار و محراب آن (به ترتیب با تاریخ های ۴۹۱ و ۴۹۸) حاکی است که در عهد برکیارق سلجوقی (حک: ۴۸۶ـ ۴۹۸) ساخته شده است.در میان کتیبه های متعدد موجود در این مجموعه چند تاریخ مختلف از دوران سلجوقی تا صفوی به چشم می خورد: کهن ترین تاریخ (۴۹۱ق ) در بخش پایانی کتیبه ای به خط کوفی بر فراز مناره که حاوی بخشی از آیه ۷۷ سوره حج ۲۲ است ، قرار دارد تاریخ بعدی ، یعنی رمضان ۲۸ (۵)، در بخش پایانی کتیبه ای است حاوی آیه ۱۸ سوره توبه (۹) به خط کوفی که در قاب اصلی محراب جای دارد. با اینکه در این کتیبه به صراحت تنها از «ساخته شدن محراب و تاریخ فراغ از آن » در این سال یاد شده است ، تقریباً تمامی محققان این نوشته را کتیبه احداث بنای گنبد خانه دانسته اند. لایه گچی که سال ها بخش آخر این کتیبه را پوشانیده بود، آسیب جدی به رقم صدگان آن وارد آورده است . یدا گدار که اولین بار این متن را در آغاز دهه ۱۹۳۰م قرائت نموده ، آن را براساس آثار بازمانده ، ۲۸ (۵) ق تشخیص داد (B اما هنرفر در ۱۳۳۸ش ، احتمالاً به علت تخریب بیشتر این کتیبه در آن زمان ، تنها رقم یکان (ثمان ) را از این تاریخ بازشناخت و پس از آن نیز ۴۹۸ق را برای آن فرض نمود و کتیبه را براساس این تاریخ مفروض بازسازی کرد. سومین تاریخ در کتیبه ای است بر لوحی گچی که بر دیوار سمت قبله و در غرب محراب نصب شده است . این کتیبه آسیب دیده ۱۳ خطی از یک سو اشاره به تجدید صحن مسجد دارد و تاریخ ربیع الاول ۹۵ (؟) و ۱۲ جمادی الاول ۹۵ (؟) که هر دو در بخش صدگان آسیب دیده است ، بر آن مشاهده می شود و احتمالاً مربوط به شروع و پایان این فعالیت ها بوده است . از سوی دیگر در این کتیبه به مادر دو برادر صاحب منصب که از دو پدر بوده اند (و شاید به همراه مادر، بانی این تحولات به شمار می آمده اند) به نام های جمال الدین محمد بن نجم الدین محمود بن (؟)، و نیز (؟) الدین محمد بن کمال الدین (؟) اشاره شده است . این کتیبه احتمالاً در حدود سده ۸ق /۱۴م نگاشته شده است .متأخرترین تاریخ در این مسجد کتیبه ای از کاشی به خط ثلث بر پیشانی ایوان جنوبی صحنی است که در دوران صفویه و همزمان با تحولات عمده در آن بنا شد. این کتیبه که بخش اعظم آن از میان رفته است ، تا ۱۳۱۴ش نام شاه طهماسب صفوی ، و بانی ایوان ، خواجه نظام الدین احمد بن خواجه عبدالقادر بن شیخ (؟)، و نیز نام کاشی تراش هنرمند دست اندر کار تزیین آن ، سید مهدی بن سید زین العابدین کاشی تراش الحسنی را در خود داشته است . از سوی دیگر در یکی از الواح تزیینی کاشی که بر دیوار جانبی همین ایوان قرار داشته است و امروزه اثری از آن نیست ، نام خواجه نظام الدین احمد بن عبدالقادر ال (...) ی (احتمالاً همان بانی ایوان که در کتیبه اصلی از او یاد شده ) نوشته شده بوده است .
سیر تحول معماری مسجد
تحقیقات درباره این مسجد از دهه ۱۹۳۰م آغاز شد. از میان متقدمان گدار و سواژه دو نظریه مختلف درباره سیر تحول معماری آن ارائه کرده اند. هردو با استناد به کتیبه محراب و بدون در نظر گرفتن اینکه در متن کتیبه تنها سخن از ساخت محراب است و نه مسجد، احداث گنبدخانه را ۲۸ (۵) ق یعنی ۳۷ سال پس از ساختمان مناره دانسته اند. آندره گدار این بنا را، مسجدی ایرانی از نوع چهار طاقی ، بنایی منفرد، و سرآغاز دگرگونی های بعدی مسجد دانسته است . اما سواژه بنای مناره و گنبدخانه را از جمله الحاقاتی می داند که در دوره سلجوقی ، یکی پس از دیگری ، در بخش شبستان مسجد قدیمی تری که صحن آن در جای همین صحن مسجد امروزی قرار داشته ، بنا شده است اسمیث که میان سال های ۱۹۳۴ و ۱۹۳۶م به بررسی و مطالعه این بنا پرداخت و سپس تک نگاری دقیقی از این مسجد ارائه کرد، در آغاز نظریه گدار را پذیرفت و گنبد خانه را بنایی منفرد در کنار مناره ، و مسجدی دانست که در میان فضایی سرباز محصور در دیواری قرار داشته است ، اما پس از چندی با توجه به شواهد معماری و نیز کتیبه مربوط به تعمیر مسجد که سواژه متن آن را قرائت کرده بود، با او هم نظر شد. بلر نیز، همسو با نظریه سواژه ، و با توجه به متن آیه ۷۷ سوره حج (۲۲) در کتیبه مناره ، مسجد برسیان بر این باور است که مناره می بایست در کنار مسجدی کهن که احتمالاً متعلق به سده ۴ق بوده است ، بنا شده باشد و به عقیده وی در مرحله ای دیگر، در ۵۲۸ ق گنبد خانه را به این مجموعه افزوده اند. دقت در ساختار معماری مسجد، مناره و کتیبه های موجود در این مجموعه به روشن تر شدن سیر تحول تاریخی آن کمک می کند. هر چند شواهد معماری حاکی از آن است که مناره پیش از گنبد خانه ساخته شده ، اما هیچ دلیلی بر اینکه این بنا ۳۷ سال پس از آن ، و همزمان با اتمام محراب احداث شده باشد، وجود ندارد. شواهد معماری در داخل گنبدخانه نشان از عدم تکمیل تزیینات بنا دارد و گویای آن است که کار ساختمان دوران رکود و توقفی را پشت سر گذاشته است ؛ در حالی که تنها تزیینات محراب تقریباً به طور کامل انجام شده است .
آغاز دوباره عملیات ساختمان
...
در حال حاضر مسجد برسیان بر پهنه ای به وسعت تقریبی ۶۸ ئ ۵۳ متر گسترده شده ، و شامل ِ مجموعه ای است از گنبدخانه مسجد عصر سلجوقی و منار واقع بر گوشه جنوب غربی آن و نیز صحنی واقع در بخش شمالی آن که بقایای آثاری از معماری عصر صفوی را بر ۴ جانب خود دارد. یک کاروانسرای صفوی نیز به ابعاد ۴۰ ئ ۵/۵۱ متر در کنار مسجد قرار گرفته است .
زمان ساخت و کتیبه ها
از کهن ترین مساجد ایران است و کتیبه های منار و محراب آن (به ترتیب با تاریخ های ۴۹۱ و ۴۹۸) حاکی است که در عهد برکیارق سلجوقی (حک: ۴۸۶ـ ۴۹۸) ساخته شده است.در میان کتیبه های متعدد موجود در این مجموعه چند تاریخ مختلف از دوران سلجوقی تا صفوی به چشم می خورد: کهن ترین تاریخ (۴۹۱ق ) در بخش پایانی کتیبه ای به خط کوفی بر فراز مناره که حاوی بخشی از آیه ۷۷ سوره حج ۲۲ است ، قرار دارد تاریخ بعدی ، یعنی رمضان ۲۸ (۵)، در بخش پایانی کتیبه ای است حاوی آیه ۱۸ سوره توبه (۹) به خط کوفی که در قاب اصلی محراب جای دارد. با اینکه در این کتیبه به صراحت تنها از «ساخته شدن محراب و تاریخ فراغ از آن » در این سال یاد شده است ، تقریباً تمامی محققان این نوشته را کتیبه احداث بنای گنبد خانه دانسته اند. لایه گچی که سال ها بخش آخر این کتیبه را پوشانیده بود، آسیب جدی به رقم صدگان آن وارد آورده است . یدا گدار که اولین بار این متن را در آغاز دهه ۱۹۳۰م قرائت نموده ، آن را براساس آثار بازمانده ، ۲۸ (۵) ق تشخیص داد (B اما هنرفر در ۱۳۳۸ش ، احتمالاً به علت تخریب بیشتر این کتیبه در آن زمان ، تنها رقم یکان (ثمان ) را از این تاریخ بازشناخت و پس از آن نیز ۴۹۸ق را برای آن فرض نمود و کتیبه را براساس این تاریخ مفروض بازسازی کرد. سومین تاریخ در کتیبه ای است بر لوحی گچی که بر دیوار سمت قبله و در غرب محراب نصب شده است . این کتیبه آسیب دیده ۱۳ خطی از یک سو اشاره به تجدید صحن مسجد دارد و تاریخ ربیع الاول ۹۵ (؟) و ۱۲ جمادی الاول ۹۵ (؟) که هر دو در بخش صدگان آسیب دیده است ، بر آن مشاهده می شود و احتمالاً مربوط به شروع و پایان این فعالیت ها بوده است . از سوی دیگر در این کتیبه به مادر دو برادر صاحب منصب که از دو پدر بوده اند (و شاید به همراه مادر، بانی این تحولات به شمار می آمده اند) به نام های جمال الدین محمد بن نجم الدین محمود بن (؟)، و نیز (؟) الدین محمد بن کمال الدین (؟) اشاره شده است . این کتیبه احتمالاً در حدود سده ۸ق /۱۴م نگاشته شده است .متأخرترین تاریخ در این مسجد کتیبه ای از کاشی به خط ثلث بر پیشانی ایوان جنوبی صحنی است که در دوران صفویه و همزمان با تحولات عمده در آن بنا شد. این کتیبه که بخش اعظم آن از میان رفته است ، تا ۱۳۱۴ش نام شاه طهماسب صفوی ، و بانی ایوان ، خواجه نظام الدین احمد بن خواجه عبدالقادر بن شیخ (؟)، و نیز نام کاشی تراش هنرمند دست اندر کار تزیین آن ، سید مهدی بن سید زین العابدین کاشی تراش الحسنی را در خود داشته است . از سوی دیگر در یکی از الواح تزیینی کاشی که بر دیوار جانبی همین ایوان قرار داشته است و امروزه اثری از آن نیست ، نام خواجه نظام الدین احمد بن عبدالقادر ال (...) ی (احتمالاً همان بانی ایوان که در کتیبه اصلی از او یاد شده ) نوشته شده بوده است .
سیر تحول معماری مسجد
تحقیقات درباره این مسجد از دهه ۱۹۳۰م آغاز شد. از میان متقدمان گدار و سواژه دو نظریه مختلف درباره سیر تحول معماری آن ارائه کرده اند. هردو با استناد به کتیبه محراب و بدون در نظر گرفتن اینکه در متن کتیبه تنها سخن از ساخت محراب است و نه مسجد، احداث گنبدخانه را ۲۸ (۵) ق یعنی ۳۷ سال پس از ساختمان مناره دانسته اند. آندره گدار این بنا را، مسجدی ایرانی از نوع چهار طاقی ، بنایی منفرد، و سرآغاز دگرگونی های بعدی مسجد دانسته است . اما سواژه بنای مناره و گنبدخانه را از جمله الحاقاتی می داند که در دوره سلجوقی ، یکی پس از دیگری ، در بخش شبستان مسجد قدیمی تری که صحن آن در جای همین صحن مسجد امروزی قرار داشته ، بنا شده است اسمیث که میان سال های ۱۹۳۴ و ۱۹۳۶م به بررسی و مطالعه این بنا پرداخت و سپس تک نگاری دقیقی از این مسجد ارائه کرد، در آغاز نظریه گدار را پذیرفت و گنبد خانه را بنایی منفرد در کنار مناره ، و مسجدی دانست که در میان فضایی سرباز محصور در دیواری قرار داشته است ، اما پس از چندی با توجه به شواهد معماری و نیز کتیبه مربوط به تعمیر مسجد که سواژه متن آن را قرائت کرده بود، با او هم نظر شد. بلر نیز، همسو با نظریه سواژه ، و با توجه به متن آیه ۷۷ سوره حج (۲۲) در کتیبه مناره ، مسجد برسیان بر این باور است که مناره می بایست در کنار مسجدی کهن که احتمالاً متعلق به سده ۴ق بوده است ، بنا شده باشد و به عقیده وی در مرحله ای دیگر، در ۵۲۸ ق گنبد خانه را به این مجموعه افزوده اند. دقت در ساختار معماری مسجد، مناره و کتیبه های موجود در این مجموعه به روشن تر شدن سیر تحول تاریخی آن کمک می کند. هر چند شواهد معماری حاکی از آن است که مناره پیش از گنبد خانه ساخته شده ، اما هیچ دلیلی بر اینکه این بنا ۳۷ سال پس از آن ، و همزمان با اتمام محراب احداث شده باشد، وجود ندارد. شواهد معماری در داخل گنبدخانه نشان از عدم تکمیل تزیینات بنا دارد و گویای آن است که کار ساختمان دوران رکود و توقفی را پشت سر گذاشته است ؛ در حالی که تنها تزیینات محراب تقریباً به طور کامل انجام شده است .
آغاز دوباره عملیات ساختمان
...
wikifeqh: مسجدجامع_برسیان