مسجد تاری خانه

[ویکی فقه] تاری خانه، مسجدی متعلق به نیمه قرن دوم واقع در جنوب شرقی دامغان است.
درباره نام آن معمولاً گفته می شود که «تاری» واژه ای ترکی به معنای « خدا » و تاری خانه به معنای خانه خدا یا مسجد است، لیکن کاربرد تاری به معنای «تاریک» در متون کهن فارسی و در محاوره مردم سمنان و دامغان، و نیز ضبط «تاریکخانه» در نوشته های بسیاری از محققان، داوری قطعی در باره اصل واژه را دشوار کرده است. این مسجد را به سبب ستونهای متعدد آن ــ چنان که در ایران معمول بوده ــ «چهل ستون» هم گفته اند.
تاریخچه
نخستین بار مقدسی در سده چهارم، ضمن وصف دامغان، از «جامع پاکیزه و نیکوی» آن یاد کرده است. با توجه به تاریخ بنای مسجد جامع کنونی دامغان ــ که با مشخصاتِ سلجوقی، به احتمال بسیار متعلق به نیمه دوم قرن پنجم هجری است ــ و نیز زمان دیدار مقدسی از دامغان در ۳۷۵، می توان گفت که منظور مقدسی از جامع پاکیزه شهر، همان تاری خانه بوده است. احتمالاً این مسجد تا زمان دیدار مقدسی و قبل از بنای جامع جدید، به تاری خانه مشهور نبوده و مانند بسیاری از مساجد دیگر تنها عنوان «جامع» بر آن اطلاق می شده است. ظاهراً پس از مسجد فَهْرَج، تاری خانه قدیمترین مسجد برجای مانده در ایران است. هرچند کتیبه ای که تاریخ بنای آن را نشان دهد، وجود ندارد، از روی سبک بنا می توان تاریخ تقریبی آن را حدس زد؛ بیشتر باستان شناسان و محققان، این بنا را از بناهای قرن دوم می دانند، برخی نیز احتمال داده اند که تاری خانه بر بقایای آتشکده یا معبدی متعلق به دوره قبل از اسلام ساخته شده باشد، اما از آن جا که منبر تاری خانه از ابتدا در طرح مسجد وجود داشته، قدیمترین زمان ممکن، اواخر دوره اموی (۴۰ـ۱۳۲) است، زیرا در این دوره منبر جزو ملزومات مسجد شد و در معماری مساجد رواج یافت. از طرف دیگر، طاقهای تاری خانه در عین شباهت بسیار به طاقهای تخم مرغی دوره ساسانی، اندک تمایلی به طاقهای جناغی و منکسر پیدا کرده است و آغاز تبدیل طاقهای ساسانی به طاقهای منکسر در قرن دوم در بین النهرین بوده است. بنابراین، اگر تحول معماری را در ایران و بین النهرین هم زمان بدانیم، می توان تصور کرد که تاری خانه میان قدیمترین زمان ممکن یعنی اواخر دوره اموی و خلافت هارون (۱۷۰ـ۱۹۳) ساخته شده است. شباهت بسیار طاقهای تاری خانه به طاقهای قصر اُخَیضِر (ساخته شده در اواسط قرن دوم) به تأیید این تاریخ کمک می کند.
مشخصات ساختمان
تاری خانه مطابق با طرح عربی، دارای حیاط تقریباً مربع (۷۲ر۲۶۷۲ر۲۵ متر) و بدون حوض است. در سمت جنوب ( قبله ) آن، تالاری ستوندار (شبستان) با سه ردیف ستون به موازات دیوار قبله و در سه سمت دیگر آن یک ردیف رواق ساخته شده است. تالار ستوندار، دارای هفت ناو طولی در جهت قبله و سه ناو عرضی است. ناو میانی که محراب و منبر در آن قرار دارد، عریضتر از ناوهای طرفین است و به همین نسبت دهانه طاقی که در مرکز رواق سمت قبله قرار دارد، از دهانه های دیگر عریضتر و بلندتر است. این نحوه ساختمان را می توان مقدمه احداث ایوان بزرگ در وسط هر یک از جبهه های صحنهای مساجد در سبک معروف به عباسی (ایرانی) دانست.
ستون
...