مرغ سحر

شعر این تصنیف مضمونی سیاسی - اجتماعی دارد و مفاهیم انقلابی در آن به وفور دیده می شود. بهار این شعر را کمی پس از استبداد صغیر و در دوره ای سرود که جنبش مشروطه ایران به تازگی به پایان و رضاشاه تازه به پادشاهی رسیده بود. از همین رو، شعر مرغ سحر منعکس کنندهٔ روحیات انقلابی مردم در آن دوره دانسته می شود. متن شعر روایتگر گفتگوی شاعر با یک پرنده ( «مرغ سحر» ) است که هر دو ناامید هستند. شاعر از مرغ سحر می خواهد که از قفس بیرون بیاید و نغمه سرایی کند، اما مرغ محبوس آه و ناله سر می دهد تا جایی که شاعر را به تنگ می آورد. موسیقی این تصنیف را نی داوود در منزل خودش ساخت. این موسیقی در دستگاه ماهور است و بخش هایی از آن به دستگاه شور نیز وارد می شود.
تصنیف «مرغ سحر» جایگاه ویژه ای در تاریخ موسیقی ایران دارد و خوانندگان بسیاری آن را بازخوانی کرده اند. برخی از این بازخوانی ها به سبک اصلی اثر وفادار بوده اند اما در برخی دیگر سازبندی تغییر یافته یا آهنگ به شکلی نو تنظیم شده است. به واسطهٔ اجراهای متعددی که محمدرضا شجریان از این تصنیف داشته، نام وی نیز با این تصنیف گره خورده است.
در تاریخ ۷ تیر ۱۳۰۶، روزنامهٔ ناهید که مطالب طنز منتشر می کرد، جشنی به مناسبت آغاز هفتمین سال انتشار خود بر پا کرد. این جشن در باغی برگزار شد که متعلق به شخصی به نام سهم الدوله بود. در این جشن قطعه ای به نام «تصنیف در ماهور» اجرا شد که به جای ذکر نام شاعرش، از لفظ «اثر طبع یکی از اساتید سخن» استفاده شده بود. شعر این تصنیف نیز در اولین شمارهٔ سال هفتم روزنامه، به صورت یک پیوست منتشر شد. این تصنیف بعداً «مرغ سحر» یا «نالهٔ مرغ سحر» نام گرفت و معلوم شد که شاعرش محمدتقی بهار ( معروف به ملک الشعرا ) بوده است. به گفتهٔ ناصرالدین پروین، خوانندهٔ تصنیف در جشن مذکور ایران الدوله هلن ( معروف به ایران خانم ) بود اما جلال تاج اصفهانی در مصاحبه ای در اوایل دههٔ ۱۳۵۰ مدعی شد که خود او بود که برای اولین بار این اثر را در باغ سهم الدوله اجرا کرد.