مذهب دیلمیان دوره اسلامی

[ویکی فقه] دیلمیان طوایفی کوه نشین بودند که جغرافی دانان عرب قرن دهم میلادی آن ها را همان ساکنان دیلم (ارتفاعات گیلان و غرب مازندران) می دانستند. مذهب دیلمیان در دوره اسلامی، با پذیرش اسلام با مذهب تشیع آغاز شد و از فرق شیعه، مذهب زیدیه، اولین و پرطرفدارترین آنان بود. البته عده ای به مذهب اسماعیلیه گرویدند، و مذهب امامیه نیز از طریق فرزندان ناصر کبیر وارد آن منطقه شد و طرفداران بسیاری یافت.
موقعیت جغرافیایی سرزمین دیلم، ورود مسلمانان به آن محل را با تاخیر روبه رو کرد. تقریباً اولین مسلمانانی که از حدود قرن دوم هجری به بعد وارد این سرزمین شدند و توانستند در آن جا اقامت گزینند، علویان بودندکه به علت مخالفت یا مبارزه با حکام عباسی بدان سرزمین روی آوردند. بدین ترتیب، پذیرش اسلام دیلمیان با مذهب تشیع آغاز شد و از فرق شیعه، مذهب زیدیه، اولین و پرطرفدارترین آنان بود. البته، مذهب اسماعیلیه با تبلیغات و فعالیت ابوحاتم رازی در دیلم، پیروانی پیدا کرد؛ و این مذهب در میان مردم دیلم همچنان پیروانی داشت. در زمان سلجوقیان نیز با استقرار حسن صباح در الموت، این مذهب رونق بسیاری در منطقه دیلم پیدا کرد. مذهب امامیه از طریق فرزندان ناصر کبیر وارد آن منطقه شد و طرفداران بسیاری یافت. حکام محلی دیلم، آل جستان و آل مسافر، در ارتباط سیاسی با زیدیان، به مذهب زیدیه تمایل یافتند و عده ای از آنان نیز به مذهب اسماعیلیه متمایل شدند. زیاریان در ابتدای کار به علت تصفیه حساب های سیاسی مردآویج با داعی صغیر، از زیدیان روی گرداندند.خاندان بویه که از نظر سیاسی و مذهب تشیع نقش مهمی در ایران دوره اسلامی و جهان اسلام ایفا کردند، از مردم دیلم بودند. آنان اگر نه در ابتدا از معتقدان به تشیع امامی بودند که موجبات ارزش گذاری و اعتباریابی سیاسی مذهب تشیع را فراهم آوردند.
سرزمین دیلمان
دیلمان، سرزمینی وسیع، شامل دو بخش دشت و کوهستان بوده است. دشت را گیلان می گفتند که اقوام گیل در آن مستقر بودند و بخش کوهستانی آن محل زندگی اقوامی به نام دیلم بود و به همین جهت دیلم خوانده می شد. رودبار و طارم، دو مرکز مهم دیلم به حساب می آمد که محل استقرار حکام منطقه بوده است. ورود مسلمانان به سرزمین دیلم، به علت موقعیت خاص جغرافیایی آن تقریباً با تاخیر صورت گرفت. دیلمیان که عادت و تمایل به استقلال داشتند، با کمک وضع طبیعی و کوهستانی سرزمینشان، حملات عرب ها را دفع می کردند. عرب ها نیز به علت صعب العبور بودن راه های منتهی بدین سرزمین و بارش ها و رطوبت بسیار که با محیط زیستی آنان متفاوت بود، میل چندانی به حملات و محاصره های طولانی سرزمین دیلم نداشتند؛ و بدین ترتیب، دیلمیان نه تنها تسلیم عرب ها نشدند، بلکه از مردم شهر های مجاور، ری و قزوین، نیز در مقابل عرب ها حمایت کردند. با وجود فتوحات مسلمانان در ایران که از زمان عمر خلیفه دوم آغاز شد، دیلمیان فقط در زمان معاویه بود که مجبور به پرداخت خراج شدند؛ ولی تا مدت های مدید بعد از آن حاضر به پذیرش اسلام نبودند و در مناطق کوهستانی مشکلاتی برای شهر های مسلمان نشین اطراف، به خصوص قزوین، فراهم می ساختند.
ابن اثیر، عزالدین علی بن ابی الکرم، الکامل فی التاریخ، ج۴، ص۴۶۰.
عدم پذیرش اسلام از سوی دیلمیان تا زمان حضور علویان در طبرستان ادامه داشت؛ و پس از آن بود که دیلمیان نیز به لحاظ مجاورت با مردم طبرستان، به تدریج به دین اسلام و تشیع گرایش یافتند. ابن حوقل گزارش می دهد: «دیلمیان در روزگار اسلام بیش تر در کفر بودند و از آنان برده می گرفتند تا زمان حسن بن زید بن محمد بن اسماعیل بن حسن بن زید بن حسن بن علی بن ابی طالب (علیهم السّلام) که به دعوت وی علوی و مسلمان شدند.»
ابن حوقل، صورة الارض، ترجمه جعفر شعار، ۱۳۴۵، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
...