محیط زیست

[ویکی فقه] محیط زیست عصر حاضر، بحثی کاملاً تازه است که در هیچ مکتب دیگری سابقه نداشته است؛ اما می‏توان قواعد و مقررات مورد نیاز آن را از متون دینی استخراج کرد.
محیط زیست با مفهوم رایج و متداول آن در عصر حاضر، بحثی کاملاً نو و تازه است که نه در اسلام و نه در هیچ مکتب دیگری سابقه نداشته است؛ اما می‏توان قواعد و مقررات مورد نیاز آن را از متون دینی استخراج کرد؛ به طوری که می‏توان یک مکتب زیست محیطی جامع را ارائه کرد.

چکیده بحث
بی‏تردید، موضوع آلودگی محیط زیست یکی از مهمترین معضلاتی است که انسان معاصر را با چالشهای جدی روبه‏رو کرده است. این مسأله از آن جهت دارای اهمیت است، که علائم تهدید کننده حیات، آشکار شده و نسل حاضر و آینده را به دلیل آلودگیهای گسترده زیست محیطی، با تهدید مواجه ساخته است. از سوی دیگر، انسان بدون داشتن محیط زیستی امن و سالم، قادر نخواهد بود به زندگی طبیعی خود ادامه دهد. به همین جهت، حفظ و حمایت از محیط زیست و سالم نگه داشتن آن، به عنوان یکی از مهمترین نیازهای اساسی برای ادامه حیات، مورد توجه و عنایت همگان قرار گرفته است.
حق انسانها در داشتن محیط زیستی امن و سالم، به عنوان یک حق بشری در کنار سایر حقوق شناخته شده برای بشر، چند سالی است که مورد بحث و بررسی محافل علمی و طرفداران محیط زیست است. در این نوشتار، مبانی حق بهره‏مندی از محیط زیست سالم، از دیدگاه قرآن کریم مورد بحث و بررسی قرار می‏گیرد.

مقدمه
حفظ محیط زیست، پاسخ به یکی از نیازهای امروز جامعه برای نگاهداری بیش تر از محیط زیست و رعایت حقوق عمومی است و تخریب محیط زیست معلول نابرابریهای اجتماعی و استفاده‏های غلط از طبیعت و یکی از عوامل تضییع حقوق انسانهاست.
با نگاهی به متون دینی می‏توان دریافت که محیط زیست و توجه به تأمین سلامت آن و حرکت در جهت دستیابی به محیط سالم، از حقوق اساسی بشر است؛ همانگونه که تخریب محیط زیست در اثر نشناختن حقوق بشر است.

← مسؤولیت انسان در حفظ محیط زیست
...

محیط زیست به همهٔ محیط هایی که در آنها زندگی جریان دارد ، گفته می شود. [ ۱] مجموعه ای از عوامل فیزیکی خارجی و موجودات زنده که با هم در کنش هستند، محیط زیست را تشکیل می دهند و بر رشد و نمو و رفتار موجودات تأثیر می گذارند. [ ۲]
حفاظت محیط زیست در قرن بیست و یکم به عنوان یکی از هشت هدف توسعهٔ هزاره و یکی از سه پایهٔ توسعهٔ پایدار شناخته می شود. [ ۳]
محیط زیست عبارت ترکیبی از دانش های متفاوت در علم است که شامل مجموعه ای از عوامل زیستی و محیطی در قالب محیط زیست و غیر زیستی ( فیزیکی، شیمیایی ) است که بر زندگی یک فرد یا گونه تأثیر می گذارد و از آن تأثیر می پذیرد. امروزه این تعریف غالباً به انسان و فعالیت های او مرتبط می شود و می توان محیط زیست را مجموعه ای از عوامل طبیعی کرهٔ زمین، همچون هوا، آب، اتمسفر، صخره، گیاهان و غیره، که پیرامون انسان هستند، خلاصه کرد. [ ۴]
تفاوت محیط زیست با طبیعت در این است که تعریف طبیعت شامل مجموعه عوامل طبیعی، زیستی و غیرزیستی می شود که منحصراً در نظر گرفته می شوند، در حالی که عبارت محیط زیست با توجه به برهم کنش های میان انسان و طبیعت و از دیدگاه بشر توصیف می شود.
• تنوع آب و هوایی
• تنوع شرایط اقلیمی
• نوع خاک
• اختلاف ارتفاع و ناهمواری ها
سطح کرهٔ زمین به طور کلی به ۴ بخش تقسیم می شود که عبارت اند از سنگ کره ( لیتوسفر ) ، آب کره ( هیدروسفر ) ، هواکره ( اتمسفر ) و بیوسفر. بعضی از دانشمندان یخ کره را نیز جزء این تقسیم بندی می دانند. هر کدام این بخش ها شامل اکوسیستم هایی گوناگون هستند که به طور کلی محیط زیست را تشکیل می دهند. [ ۵]
• زیستگاه های خشکی ( زیر خاکی ) - سنگ کره
• زیستگاه های دریایی ( زیر آب ) - آب کره
• زیستگاه های هواکره ( روی سطح زمین ) یا در هوا - هواکره
• زیست کره
بر اساس گزارش سازمان همکاری اقتصادی و توسعه در سال ۲۰۰۱، تقریباً تمامی عوامل تشکیل دهندهٔ محیط زیست تحت تأثیر فعالیت های انسان قرار گرفته اند.
مهم ترین آثار فعالیت های انسان بر خاک عبارت اند از: مسمومیت و فرسایش که موجب تخریب و کاهش توان زمین های زراعی می شوند. به طور کلی فرسایش خاک پدیده ای طبیعی است که به وسیلهٔ عواملی چون باد، رواناب های سطحی و تغییرات دما انجام می گیرد. با این حال، فعالیت های انسان از جمله زراعت مفرط، آبیاری زمین های زراعی، محصولات تک کشتی، چریدن بیش از حد دام ها در مراتع، جنگل زدایی و بیابان زایی باعث از بین رفتن تعادل موجود میان روند تخریب و ایجاد خاک، و در نهایت آلودگی آن می شود.

مُحیطِ زیست (environment)
مُحیطِ زیست
مُحیطِ زیست
مُحیطِ زیست
مُحیطِ زیست
لایۀ نازک حیات و پشتیبان های آن که کلاً زیست کره نامیده می شوند و شامل هوا، خاک، آب و موجودات زنده است. جوّی که کرۀ زمین را از زیان های حاصل از تابش بیش از حد اشعۀ فرابنفش در امان می دارد و حیات را امکان پذیر می سازد، آمیزه ای گازی از نیتروژن (ازت)، اکسیژن، هیدروژن، دی اکسید کربن، بخار آب، سایر عناصر و ترکیب ها، و ذرات غبار است. جوّ، که بر اثر نور خورشید و انرژی تابنده از زمین گرم می شود، سیّاره را دور می زند و اختلاف دما را کاهش می دهد. ۹۷ درصد آب کرۀ زمین را اقیانوس ها، دو درصد را یخ، و یک درصد آن را آب های شیرین رودخانه ها، دریاچه ها، آب های زیرزمینی، و رطوبت جوّ و خاک تشکیل می دهد. خاک عبارت است از پوشش نازکی از مادّه که حیات زمینی را تأمین می کند. کرۀ زمین، در سرتاسر تاریخ طولانی خود، به آهستگی تحول یافته است. رانۀ قاره ایتوده های خشکی را از هم جدا کرد، اقیانوس ها به سوی خشکی پیشروی کردند و از آن پس نشستند، و کوه ها برآمدند و به تدریج ساییده شدند، و در امتداد کرانۀ دریاها رسوب هایی را بجا گذاشتند (← زمین شناسی). اقلیم ها گرم و سرد شدند، و شکل های حیات با تغییر محیط زیست پدید آمدند و ناپدید شدند. آخرین رویداد مهم زیست محیطی در تاریخ کرۀ زمین در دوران چهارم زمین شناسی، درخلال عصر پلئیستوسن(بین۲.۵میلیون و ۱۰هزار سال پیش)، که به آن «عصر یخبندان» هم می گویند، روی داده است. تا زمانی که جمعیت انسان ها محدود و فناوری آدمی مختصر و کم دامنه بود، اثر وی بر محیط زیست هم محلی و محدود بود. اما، همین که جمعیت روبه افزایش نهاد و فناوری بهبود یافت و گسترده شد، مسائل مهم تر و فراگیرتر هم سربرآوردند. پیشرفت های شتابان فناوری بعد از قرون وسطا در قالب انقلاب صنعتی، که با کشف، کاربرد، و بهره گیری از سوخت های فسیلی و نیز بهره برداری گسترده و فشرده از منابع معدنی کرۀ زمین ملازم بود، به اوج خود رسید. انسان، با انقلاب صنعتی، با تمام قدرت به دگرگون کردن چهرۀ زمین، ماهیت جوّ، و کیفیت آب آن پرداخت. امروزه، تقاضاهای بیش از اندازه از محیط زیست ناشی از افزایش سریع جمعیت و پیشرفت فناوری به کاهش مداوم و فزایندۀ کیفیت محیط زیست و افت توانایی آن برای حفظ حیات انجامیده است. گرم شدن قابل ملاحظه و فراگیر جوّ آثار ژرف زیست محیطی در پی خواهد داشت. این گرمایش، ذوب شدن کلاهک های یخی قطبی را شتاب می بخشد، سطح آب دریاها را بالا می برد، وضع آب و هوا را هم به طور منطقه ای و هم در سطح جهانی دگرگون می کند، پوشش گیاهی طبیعی را تغییر می دهد، و بر تولید محصولات زراعی تأثیر می گذارد. این تغییرات، به نوبۀ خود، بر تمدن انسانی تأثیر شگرفی خواهد نهاد. از ۱۸۵۰ به بعد دمای جهان به طور متوسط یک درجۀ سانتی گراد افزایش یافته است. اکثر دانشمندان پیش بینی کرده اند که افزایش سطح دی اکسید کربن و سایر «گازهای گلخانه ای» به تداوم افزایش دما خواهد انجامید، که گسترۀ این افزایش را تا نیمۀ قرن ۲۱ دو تا شش درجه سانتی گراد برآورد کرده اند. اما، برخی از دانشمندانی که درخصوص آثار و روندهای تغییرات اقلیمی پژوهش می کنند، نظریه های گرم شدن زمین را رد می کنند، و افزایش اخیر دمای کرۀ زمین را به نوسانات متعارف دما نسبت می دهند.تخریب لایۀ اُزون. درخلال دهۀ ۱۹۸۰، دانشمندان به تدریج پی بردند که فعالیت انسانی بر لایۀ اُزون در کل جهان تأثیر زیان بار داشته است. لایۀ اُزون ناحیه ای از جوّ است که کرۀ زمین را از پرتوهای فرابنفش زیان بخش خورشید در امان نگه می دارد. بدون این لایۀ گازی، که در حدود ۴۰ کیلومتر بالاتر از سطح دریا واقع شده است، ادامۀ حیات بر روی زمین غیرممکن است. بررسی ها نشان داده اند که لایۀ اوزون بر اثر مصرف فزاینده مواد شیمیایی صنعتی، موسوم به گازهای کلروفلوئوروکربن (CFCها، یا ترکیب های فلوئور) که در یخچال ها، دستگاه های تهویۀ مطبوع، حلال های پاک کننده، مواد بسته بندی، و افشانه ها به کار می روند، آسیب دیده است. کلر، که یکی از محصولات جانبی CFCها است، به اُزون، که از سه مولکول اکسیژن تشکیل شده است، حمله می کند و یک مولکول آن را می رباید تا مونوکسیدکلر تشکیل دهد. آنگاه مونوکسیدکلر با اتم های اکسیژن واکنش می کند تا مولکول های اکسیژن را تشکیل دهند، و به این ترتیب مولکول های کلر آزاد می شوند و سایر مولکول های اُزون را می شکند و این روند ادامه پیدا می کند. ابتدا تصور می شد که لایۀ اُزون برفراز کرۀ زمین به تدریج در حال کاهش است. اما، در ۱۹۸۵ پژوهش های گسترده تر وجود یک حفرۀ در حال رشد در اُزون را، که برفراز جنوبگان متمرکز بود، آشکار کرد؛ بیش از ۵۰ درصد لایۀ اُزون، برفراز این ناحیۀ کرۀ زمین به صورت موسمی (که از اکتبر آغاز می شود) تحلیل می رود. تا اواخر سال ۲۰۰۰ مساحت این حفره به۲۸.۳میلیون کیلومتر مربع رسید. علت عمدۀ نازک شدن لایۀ اُزون، اثر گلخانه ای است که حیات در کرۀ زمین را در معرض تابش شدید فرابنفش قرار می دهد، و ممکن است عارضۀ سرطان پوست و آب مروارید را افزایش دهد، واکنش های دستگاه ایمنی بدن را بکاهد، در فرآیند نورساخت (فتوسنتز) گیاهان اختلال پدیدآورد، و بر رشد پلانکتون گیاهی اقیانوسی تأثیر گذارد.
ازبین رفتن طبیعت بکر. تعداد روزافزونی از انسان ها به محیط های بکر و طبیعی دست تعدی دراز می کنند، حتی در آن منطقه هایی که زمانی مصون از بهره برداری، فرسایش و آلودگی تصور می شد. تقاضای سیری ناپذیر برای انرژی، توسعۀ مناطق شمالگان برای استخراج نفت و گاز را گریزناپذیر و توازن شکنندۀ بوم شناختی اکوسیستم های توندرا و حیات وحش آن ها را تهدید می کند. جنگل های استوایی، به خصوص در جنوب شرقی آسیا و حوضۀ رود آمازون، به سبب تولید الوار، تبدیل به زمین های زراعی و مرتعی، جنگل های پرورش کاج، و مناطق مسکونی، با آهنگی نگران کننده در حال نابودی اند. زمانی در دهۀ ۱۹۸۰ برآورد شد که این جنگل ها با شتاب ۲۰ هکتار در دقیقه در حال انهدام اند؛ بنابر محاسبه ای دیگر، این آهنگ جنگل زدایی بیش از ۲۰۰هزار کیلومتر مربع در سال است. در ۱۹۹۳، اطلاعات دریافتی از ماهواره این آهنگ را فقط در حوضۀ آمازون ۱۵هزار کیلومتر مربع در سال اعلام کرد. این جنگل زدایی در منطقۀ استوا هم اکنون به انقراض بیش از ۷۵۰ هزار گونه انجامیده است، و اگر این روند به همین ترتیب ادامه یابد، احتمالاً میلیون ها گونه نابود خواهند شد. این امر به معنای ازدست رفتن تنوع فرآورده های کشاورزی، یعنی خوراک، الیاف، گیاهان دارویی، رنگ ها، صمغ ها، و انگم ها (رزین ها) است. به علاوه، گسترش کشتزارها و نواحی مرتعی برای چرای دام های اهلی در افریقا، و تجارت غیرقانونی گونه های در معرض خطر و فرآورده های حیات وحش، می تواند به معنای انقراض پستانداران بزرگ در افریقا باشد.
فرسایش خاک. فرسایش خاکدر همۀ قاره ها جز جنوبگان آهنگ پرشتابی را طی می کند و کیفیت یک پنجم تا یک سوم کشتزارهای جهان کاهش یافته است، که خطری قابل توجه برای ذخایر غذایی جهان به شمار می آید. مثلاً، فرسایش، قدرت حاصل خیزی تقریباً ۳۵ درصد کل زمین های زراعی امریکا را کاهش داده است. در کشورهای در حال توسعه، افزایش نیازهای غذایی و تقاضا برای هیزم به جنگل زدایی و کشت وکار روی شیب های تُند انجامیده، که فرسایش جدّی و شدید خاک را به بار آورده است. تبدیل زمین های زراعتی مرغوب به مناطق صنعتی، سدها، شُل بافت های شهریو بزرگراه ها، منجر به گسترش این معضل شده است. مقدار خاک زراعیکه هر سال ازبین می رود دست کم ۲۵میلیون تُن است، که برای رویش ۹میلیون تُن گندم کافی است. در حدود نیمی از فرسایش خاک در جهان در امریکا، شوروی، هندوستان، و چین اتفاق می افتد. فرسایش خاک و ازدست رفتن زمین های کشاورزی و جنگل ها نیز، ظرفیت نگهداری رطوبت خاک ها را کاهش داده و بر رسوب ها و نهشت های نهرها و رودخانه ها، دریاچه ها، و مخازن پشت سدها می افزاید.
مقتضیات آب و هوا. مسایلی که پیرامون فرسایش مطرح شد معضل روبه گسترش آب را در سطح جهان وخیم تر می کنند. افزایش جمعیت انسانی نیازمند سامانه های آب و آبیاری برای صنایع است که درنتیجۀ آن سفره های آب های زیرزمینی چنان به سرعت در حال تخلیه اند که در نواحی ساحلی امریکا، فلسطین اشغالی، سوریه، و امارات متحد عربی، آب شور به داخل این سفره ها راه یافته است. در نواحی غیرساحلی، وقتی که آب داخل حفره ها و منفذهای بین سنگ ها و رسوب ها تخلیه می شود، آن ها به هم فشرده شده، سطح زمین نشست می کند و مشکلاتی پدید می آید؛ این نشست هم اکنون در تکزاس، فلوریدا، کالیفرنیا به مسئله ای جدّی تبدیل شده است. جهان با مشکل کاهش مداوم کمیت و کیفیت آب نیز مواجه است. انسان هم اکنون ۵۵ درصد آب های جاری شیرینِ موجود را به مصرف می رساند. این میزان مصرف با افزایش بیشتر جمعیت به معضل فزاینده ای تبدیل خواهد شد. حدود ۷۵ درصد جمعیت روستایی جهان و بیست درصد جمعیت شهری آن دسترسی آسانی به آب سالم ندارند. در بسیاری از مناطق، منابع آب به مواد شیمیایی سمّی و نیترات ها آلوده اند. بیماری هایی که از طریق آب منتقل می شوند یک سوم جمعیت جهان را مبتلا کرده و هر سال ۱۰میلیون نفر را هلاک می کند. محیط زیست امروزه در خطر جدی قرار دارد، خطری که از تهاجم انسان ناشی شده است. انسان ها باید بدانند که این تهاجم بقای خود آدمی را تهدید می کند.