[ویکی فقه] پسیخانی، محمود، معروف به محمود عجم، بنیادگذار آیین نقطوی است.
از شاگردان فضل الله حروفی بنیانگذار حروفیه.
در نوشته های حروفی، مردی را به همین نام از نزدیکترین یاران و رازداران فضل الله می شناسیم، اما نمی دانیم که او همین محمود پسیخانی بوده است یا محمود دیگری.
شاید او خواجه محمد راشانی (دشنانی) باشد که در علم و حکمت صاحب تألیف و تصنیف بوده است.
تاریخ تولد و آغاز زندگی محمود روشن نیست و به طور کلی دانسته های ما از زندگی او کم است؛ تنها می دانیم که او در پسیخان رشت متولد شد و در سال ۸۰۰ طریقت خود را بنا نهاد.
محمود، دیر زمانی، در کنار رود ارس می زیست.
به ظن قوی، دوری گزیدن او از محل زندگی بومی اش به این دلیل بوده که پیشوای وی، فضل الله، در ناحیه شیروان/ شروان، در سواحل شمال غربی خزر که از سواحل ارس زیاد دور نیست، اقامت داشته است. محل زندگی محمود، همچنین در نزدیکی خانقاه شیخ صفی الدین اردبیلی بود.
در دوره او تبریز یکی از شهرهای مهم دنیای اسلام شد و با امیرنشینهای آناطولی و مراکز ارمنستان و گرجستان در قفقاز، و دولتْ شهرهای مدیترانه ای، مانند ونیز، ارتباط تجاری داشت.
میل به پیوند با چنین مراکز مهم نیز، ممکن است یکی دیگر از عوامل دوری گزیدن محمود از دیار خود بوده باشد.
تأسیس نقطویه
گفته اند که محمود پسیخانی، به سبب خودستایی، مردود استاد خود گشت و در مقابل حروفیه، نقطویه را پی افکند.
ازینرو به او القاب محمودِ «مردود» و محمودِ «مطرود» و محمودِ «تبعیدی» داده شده است.
این القاب که نشانه انکار فضیلتها و قابلیتهای اوست، ممکن است بیش تر از آن که حاکی از جاه طلبیهای شخصی او باشد، از نزدیکی او به فضل الله ریشه گرفته باشد، زیرا وی را یکی از چهار نفر نزدیکان فضل الله استرابادی شمرده اند.
← جدا شدن محمود از حروفیه
(۱) میرغلامعلی بن نوح آزاد بلگرامی، خزانه عامره، چاپ سنگی کانپور ۱۹۰۰.
(۲) عبدالحسین آیتی، کتاب کشف الحیل، تهران ۱۳۲۶ ش.
(۳) اسکندر منشی، تاریخ عالم آرای عباسی، چاپ محمداسماعیل رضوانی، تهران ۱۳۷۷ ش.
(۴) اسکندر منشی و محمدیوسف واله اصفهانی، ذیل تاریخ عالم آرای عباسی، چاپ سهیلی خوانساری، تهران ۱۳۱۷ ش.
(۵) ایرج افشار و محمدتقی دانش پژوه، فهرست نسخه های خطی کتابخانه ملی ملک، تهران ۱۳۶۴ش.
(۶) محمودبن هدایت الله افوشته یی ، نقاوة الا´ثار فی ذکر الاخیار: در تاریخ صفویه ، چاپ احسان اشراقی ، تهران ۱۳۷۳ش .
(۷) امین احمد رازی، هفت اقلیم، چاپ جواد فاضل، تهران ۱۳۴۰ش.
(۸) تقی الدین محمدبن محمد اوحدی بلیانی، عرفات العاشقین، نسخه خطی کتابخانه ملک، ش ۵۳۲۴.
(۹) میرعبدالرزاق اورنگ آبادی، مآثرالامراء، چاپ میرزا اشرف علی، کلکته ۱۳۰۹.
(۱۰) عبدالقادربن ملوک شاه بدائونی، منتخب التواریخ، کلکته ۱۸۶۵ـ ۱۸۶۹.
(۱۱) محمود پسیخانی، رسخ البیان و فتح التبیان، نسخه خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ش ۲۹۳۰.
(۱۲) محمود پسیخانی، میزان، نسخه خطی کتابخانه ملک، ش ۶۲۲۶.
(۱۳) احمدبن نصرالله تتوی، تاریخ الفی، نسخه خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ش ۱۲۳۳.
(۱۴) محمدعلی تربیت، دانشمندان آذربایجان، تهران ۱۳۱۴ ش.
(۱۵) علیرضا ذکاوتی قراگزلو، «آیین نقطویان از نظرگاه فلسفی»، معارف، دوره ۹، ش ۳ (آذر ـ اسفند ۱۳۷۱).
(۱۶) علیرضا ذکاوتی قراگزلو، «تأویل و تناسخ و بقایای آیین نقطوی»، معارف، دوره ۱۵، ش ۱ و ۲ (فروردین ـ آبان ۱۳۷۷ الف).
(۱۷) علیرضا ذکاوتی قراگزلو، «گذری بر نسخه میزان»، آینه میراث، سال ۱، ش ۲ (پاییز ۱۳۷۷ ب).
(۱۸) علیرضا ذکاوتی قراگزلو، «نقطویه در تاریخ و ادب»، معارف، دوره ۱۳، ش ۲ (مرداد ـ آبان ۱۳۷۵).
(۱۹) علیرضا ذکاوتی قراگزلو، «نگاه تازه ای به منابع نقطویه»، تحقیقات اسلامی، سال ۲، ش ۲ (۱۳۶۶ ش).
(۲۰) علیرضا ذکاوتی قراگزلو، «نگاهی دیگر به نقطویه»، تحقیقات اسلامی، سال ۴، ش ۱ـ۲ (۱۳۶۸ ش).
(۲۱) عبداللطیف بن ابیطالب شوشتری، تحفه العالم.
(۲۲) و، ذیل التحفه، چاپ صمد موحد، تهران ۱۳۶۳ ش.
(۲۳) زین العابدین بن اسکندر شیروانی، بستان السیاحه، یا، سیاحت نامه، چاپ سنگی تهران ۱۳۱۵، چاپ افست.
(۲۴) عبدالنبی بن خلف فخرالزمانی، تذکرة میخانه، چاپ احمد گلچین معانی، تهران ۱۳۶۲ ش.
(۲۵) نصرالله فلسفی، زندگانی شاه عباس اول، تهران ۱۳۶۴ ش.
(۲۶) محمدصادق کیا، نقطویان، یا، پسیخانیان، تهران ۱۳۳۱ ش.
(۲۷) محمدصادق کیا، واژه نامه گرگانی، تهران ۱۳۳۰ ش.
(۲۸) کیخسرو اسفندیار، دبستان مذاهب، چاپ رحیم رضازاده ملک، تهران ۱۳۶۲ش.
(۲۹) احمد گلچین معانی، کاروان هند، مشهد ۱۳۶۹ش.
(۳۰) محمدعلی گلریز، مینودر، یا، باب الجنه قزوین، ج ۱: تاریخ و جغرافیای تاریخی قزوین، (قزوین) ۱۳۶۸ ش.
(۳۱) محمدمعصوم بن زین العابدین معصوم علیشاه، طرائق الحقائق، چاپ محمدجعفر محجوب، تهران ۱۳۳۹ـ ۱۳۴۵ ش.
(۳۲) جلال الدین محمد منجم یزدی، تاریخ عباسی، یا، روزنامه ملاجلال، چاپ سیف الله وحیدنیا، تهران ۱۳۶۶ش.
(۳۳) احمد منزوی، فهرست نسخه های خطی فارسی، تهران ۱۳۴۸ـ۱۳۵۳ش.
(۳۴) احمدبن حسین منشی قمی، خلاصة التواریخ، چاپ احسان اشراقی، تهران ۱۳۵۹ـ۱۳۶۳ش.
(۳۵) مریم میراحمدی، دین و دولت در عصر صفوی، تهران ۱۳۶۹ش.
(۳۶) محمدطاهر نصرآبادی، تذکرة نصرآبادی، چاپ وحید دستگردی، تهران ۱۳۶۱ش.
(۳۷) عبدالباقی نهاوندی، مآثر رحیمی، ج ۳، کلکته ۱۹۳۱.
(۳۸) رضاقلی بن محمدهادی هدایت، ملحقات تاریخ روضة الصفای ناصری، در میرخواند، تاریخ روضة الصفا، ج ۸ ـ۱۰، تهران ۱۳۳۹ ش.
از شاگردان فضل الله حروفی بنیانگذار حروفیه.
در نوشته های حروفی، مردی را به همین نام از نزدیکترین یاران و رازداران فضل الله می شناسیم، اما نمی دانیم که او همین محمود پسیخانی بوده است یا محمود دیگری.
شاید او خواجه محمد راشانی (دشنانی) باشد که در علم و حکمت صاحب تألیف و تصنیف بوده است.
تاریخ تولد و آغاز زندگی محمود روشن نیست و به طور کلی دانسته های ما از زندگی او کم است؛ تنها می دانیم که او در پسیخان رشت متولد شد و در سال ۸۰۰ طریقت خود را بنا نهاد.
محمود، دیر زمانی، در کنار رود ارس می زیست.
به ظن قوی، دوری گزیدن او از محل زندگی بومی اش به این دلیل بوده که پیشوای وی، فضل الله، در ناحیه شیروان/ شروان، در سواحل شمال غربی خزر که از سواحل ارس زیاد دور نیست، اقامت داشته است. محل زندگی محمود، همچنین در نزدیکی خانقاه شیخ صفی الدین اردبیلی بود.
در دوره او تبریز یکی از شهرهای مهم دنیای اسلام شد و با امیرنشینهای آناطولی و مراکز ارمنستان و گرجستان در قفقاز، و دولتْ شهرهای مدیترانه ای، مانند ونیز، ارتباط تجاری داشت.
میل به پیوند با چنین مراکز مهم نیز، ممکن است یکی دیگر از عوامل دوری گزیدن محمود از دیار خود بوده باشد.
تأسیس نقطویه
گفته اند که محمود پسیخانی، به سبب خودستایی، مردود استاد خود گشت و در مقابل حروفیه، نقطویه را پی افکند.
ازینرو به او القاب محمودِ «مردود» و محمودِ «مطرود» و محمودِ «تبعیدی» داده شده است.
این القاب که نشانه انکار فضیلتها و قابلیتهای اوست، ممکن است بیش تر از آن که حاکی از جاه طلبیهای شخصی او باشد، از نزدیکی او به فضل الله ریشه گرفته باشد، زیرا وی را یکی از چهار نفر نزدیکان فضل الله استرابادی شمرده اند.
← جدا شدن محمود از حروفیه
(۱) میرغلامعلی بن نوح آزاد بلگرامی، خزانه عامره، چاپ سنگی کانپور ۱۹۰۰.
(۲) عبدالحسین آیتی، کتاب کشف الحیل، تهران ۱۳۲۶ ش.
(۳) اسکندر منشی، تاریخ عالم آرای عباسی، چاپ محمداسماعیل رضوانی، تهران ۱۳۷۷ ش.
(۴) اسکندر منشی و محمدیوسف واله اصفهانی، ذیل تاریخ عالم آرای عباسی، چاپ سهیلی خوانساری، تهران ۱۳۱۷ ش.
(۵) ایرج افشار و محمدتقی دانش پژوه، فهرست نسخه های خطی کتابخانه ملی ملک، تهران ۱۳۶۴ش.
(۶) محمودبن هدایت الله افوشته یی ، نقاوة الا´ثار فی ذکر الاخیار: در تاریخ صفویه ، چاپ احسان اشراقی ، تهران ۱۳۷۳ش .
(۷) امین احمد رازی، هفت اقلیم، چاپ جواد فاضل، تهران ۱۳۴۰ش.
(۸) تقی الدین محمدبن محمد اوحدی بلیانی، عرفات العاشقین، نسخه خطی کتابخانه ملک، ش ۵۳۲۴.
(۹) میرعبدالرزاق اورنگ آبادی، مآثرالامراء، چاپ میرزا اشرف علی، کلکته ۱۳۰۹.
(۱۰) عبدالقادربن ملوک شاه بدائونی، منتخب التواریخ، کلکته ۱۸۶۵ـ ۱۸۶۹.
(۱۱) محمود پسیخانی، رسخ البیان و فتح التبیان، نسخه خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ش ۲۹۳۰.
(۱۲) محمود پسیخانی، میزان، نسخه خطی کتابخانه ملک، ش ۶۲۲۶.
(۱۳) احمدبن نصرالله تتوی، تاریخ الفی، نسخه خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ش ۱۲۳۳.
(۱۴) محمدعلی تربیت، دانشمندان آذربایجان، تهران ۱۳۱۴ ش.
(۱۵) علیرضا ذکاوتی قراگزلو، «آیین نقطویان از نظرگاه فلسفی»، معارف، دوره ۹، ش ۳ (آذر ـ اسفند ۱۳۷۱).
(۱۶) علیرضا ذکاوتی قراگزلو، «تأویل و تناسخ و بقایای آیین نقطوی»، معارف، دوره ۱۵، ش ۱ و ۲ (فروردین ـ آبان ۱۳۷۷ الف).
(۱۷) علیرضا ذکاوتی قراگزلو، «گذری بر نسخه میزان»، آینه میراث، سال ۱، ش ۲ (پاییز ۱۳۷۷ ب).
(۱۸) علیرضا ذکاوتی قراگزلو، «نقطویه در تاریخ و ادب»، معارف، دوره ۱۳، ش ۲ (مرداد ـ آبان ۱۳۷۵).
(۱۹) علیرضا ذکاوتی قراگزلو، «نگاه تازه ای به منابع نقطویه»، تحقیقات اسلامی، سال ۲، ش ۲ (۱۳۶۶ ش).
(۲۰) علیرضا ذکاوتی قراگزلو، «نگاهی دیگر به نقطویه»، تحقیقات اسلامی، سال ۴، ش ۱ـ۲ (۱۳۶۸ ش).
(۲۱) عبداللطیف بن ابیطالب شوشتری، تحفه العالم.
(۲۲) و، ذیل التحفه، چاپ صمد موحد، تهران ۱۳۶۳ ش.
(۲۳) زین العابدین بن اسکندر شیروانی، بستان السیاحه، یا، سیاحت نامه، چاپ سنگی تهران ۱۳۱۵، چاپ افست.
(۲۴) عبدالنبی بن خلف فخرالزمانی، تذکرة میخانه، چاپ احمد گلچین معانی، تهران ۱۳۶۲ ش.
(۲۵) نصرالله فلسفی، زندگانی شاه عباس اول، تهران ۱۳۶۴ ش.
(۲۶) محمدصادق کیا، نقطویان، یا، پسیخانیان، تهران ۱۳۳۱ ش.
(۲۷) محمدصادق کیا، واژه نامه گرگانی، تهران ۱۳۳۰ ش.
(۲۸) کیخسرو اسفندیار، دبستان مذاهب، چاپ رحیم رضازاده ملک، تهران ۱۳۶۲ش.
(۲۹) احمد گلچین معانی، کاروان هند، مشهد ۱۳۶۹ش.
(۳۰) محمدعلی گلریز، مینودر، یا، باب الجنه قزوین، ج ۱: تاریخ و جغرافیای تاریخی قزوین، (قزوین) ۱۳۶۸ ش.
(۳۱) محمدمعصوم بن زین العابدین معصوم علیشاه، طرائق الحقائق، چاپ محمدجعفر محجوب، تهران ۱۳۳۹ـ ۱۳۴۵ ش.
(۳۲) جلال الدین محمد منجم یزدی، تاریخ عباسی، یا، روزنامه ملاجلال، چاپ سیف الله وحیدنیا، تهران ۱۳۶۶ش.
(۳۳) احمد منزوی، فهرست نسخه های خطی فارسی، تهران ۱۳۴۸ـ۱۳۵۳ش.
(۳۴) احمدبن حسین منشی قمی، خلاصة التواریخ، چاپ احسان اشراقی، تهران ۱۳۵۹ـ۱۳۶۳ش.
(۳۵) مریم میراحمدی، دین و دولت در عصر صفوی، تهران ۱۳۶۹ش.
(۳۶) محمدطاهر نصرآبادی، تذکرة نصرآبادی، چاپ وحید دستگردی، تهران ۱۳۶۱ش.
(۳۷) عبدالباقی نهاوندی، مآثر رحیمی، ج ۳، کلکته ۱۹۳۱.
(۳۸) رضاقلی بن محمدهادی هدایت، ملحقات تاریخ روضة الصفای ناصری، در میرخواند، تاریخ روضة الصفا، ج ۸ ـ۱۰، تهران ۱۳۳۹ ش.
wikifeqh: محمود_پسیخانی