[ویکی فقه] فهم عقلانی قرآن. درباره نقش عقل و علم در فهم قرآن مباحث فراوانی از سوی اندیشمندان مطرح شده است. در این مجال به بررسی گوشه ای از آن مباحث می پردازیم.
خدای سبحان در زمینه فهم قرآن می فرماید: «تِلْکَ الْأَمْثالُ نَضْرِبُها لِلنَّاسِ وَ ما یَعْقِلُها إِلاَّ الْعالِمُونَ» در این آیه ی کریمه دو پیام اصلی وجود دارد که به خوبی نقش عقل و علم را در فهم قرآن کریم روشن می سازد:نکته اول آنکه مثل های قرآن کریم ساده نیست و باید آنها را تعقل کرد و شرط بهره مندی از آنها تعقل آنهاست.نکته دوم آن است که تعقل امثال قرآن، تنها در توان عالمان است اگر مثلهای قرآن که رقیق شده معارف عمیق آن است، نیاز به تعقل و علم دارد، به طور یقین در فهم و درک معارف بلند و لطایف دقیق قرآن نیز این دو عنصر کلیدی ضرورت دارد.قرآن کریم در آیات فراوانی منکران خود را افرادی سفیه و کم عقل معرفی می کند، که در مباحث گذشته کم و بیش ذکری از آنها شد، و درباره مؤمنان می فرماید: «وَ یَرَی الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ الَّذِی أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ هُوَ الْحَقَّ» یعنی کسانی که عالمند، قرآن را خوب می فهمند و چون آن را فهمیدند، به حق بودن آن و نازل شدن آن از سوی خداوند ایمان می آوردند.علم نردبان عقل است و تعقل وقتی بهتر صورت می پذیرد که علم بیشتری در اختیار انسان متعقل باشد. در بحث تاویل گذشت که راسخان در علم به همه قرآن و به محکمات و متشابهات آن ایمان دارند «وَ الرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ یَقُولُونَ آمَنَّا بِهِ کُلٌّ مِنْ عِنْدِ رَبِّنا» و پس از آن می فرماید: «وَ ما یَذَّکَّرُ إِلاَّ أُولُوا الْأَلْبابِ» یعنی تنها صاحبان خرد از قرآن بهره مند و از تذکر های سودمند آن متذکر می شوند.
عقل، میزان و کلید و راهنما
البته عقل اصل دین را می فهمد که بشر به قانون ماورای طبیعت نیازمند است و خطوط کلی مسائل فقه و مسائل حقوقی و اخلاقی را نیز می فهمد اما صدها مسئله حرام، حلال، واجب و مستحب وجود دارد که عقل آنها را درک نمی کند. عقل در خطوط کلی، «میزان» بسیار قوی است؛ چنانکه در بعضی از مسائل هم «کلید» است، یعنی تا نزدیک در گنجینه علوم می آید و در را باز می کند و به انسان می گوید اکنون از این گنجینه قرآن یا روایات استفاده کن و از آنجا به بعد «چراغ» است؛ یعنی وقتی انسان وارد گنجینه قرآن شد، همراه انسان است و در فهم قرآن جامعه را راهنمایی می کند.به عنوان مثال، اگر ظاهر آیه ای دلالت دارد بر اینکه از پیامبری گناهی سر زده، چون عقل صدور گناه از پیامبران را محال عادی می داند، پس باید به دنبال فهم درست و دقیق آیه بود و آن را به گونه ای فهمید که با مقدمات روشن و روشنگر مورد قبول عقل منافات نداشته باشد.نیز در آیاتی که سخن گفتن خدا، دیدن و شنیدن صدای خدا، بیان شده، عقل می گوید محال است که خدا مادی و جسمانی باشد و اگر چنین است پس نه می توان با چشم سر خدا را دید و نه خداوند چشم و گوش و زبان مادی دارد.خدای سبحان قرآن کریم را به صفت های نور و هدایت و تبیان معرفی کرده، که نشانگر بی نیازی قرآن در تعلیم و ابلاغ رسالت خود از علوم است. قرآن کریم نه از حیث محتوا نیازمند خارج خود است و نه از حیث دلالت محتاج چاره جویی بیرونی؛ ولی این معنی، مستلزم آن نیست که انسان با قرآن کریم برخورد جاهلانه نماید و نقش علوم و معارف را در فهم قرآن نادیده بگیرد.
علوم تجربی و قرآن
تحصیل علوم تجربی و مانند آن ظرفیت دل را گسترش می دهد و توانایی فهم و تحمل معارف قرآن را بالا می برد و به انسان شرح صدر می دهد. «إِنَّ هذهِ الْقُلُوبَ أَوْعِیَةٌ، فَخَیرُهَا أَوْعَاهَا» هر قلبی که از اندیشه های مستدل برخوردار است، آمادگی آن برای تحمل و دریافت علوم قرآنی بیشتر است و هر چه انسان در اندیشه جهان آفرینش، از آیات کتاب تکوینی خداوند بهره ببرد قدرت او در فهم آیات کتاب تدوینی از قرآن کریم افزون تر می گردد.آنچه در این میان مذموم و نادرست شمرده می شود، این است که بافته های علوم تجربی را قبل از آنکه به عنوان یافته علمی برسند بر قرآن تحمیل کنیم و معنای آیات قرآن را به گونه ای بیان کنیم که بر اساس فرضیات باشد. علت نادرستی این عمل نیز روشن است؛ زیرا فرضیات علمی و تجربی دائما در حال تغییر و تحولند و بسیار می شود که پس از مدتی فرضیه ای جدید، فرضیه سابق را باطل می سازد و اگر ما قرآن را با این فرضیات موقت هماهنگ سازیم، معنایش ایجاد دگرگونی و فرسایش در معارف قرآن است؛ در حالی که قرآن از هر بطلانی مصون و محفوظ است: «لا یَأْتِیهِ الْباطِلُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ لا مِنْ خَلْفِهِ» . البته فرضیه ها قبل از آنکه به نصاب قطعیت برسند می توانند به عنوان یکی از وجوه و احتمال های تفسیری یاد شوند و هنگامی که به مرحله قطعیت رسیدند می توانند به عنوان معنای تفسیر مورد قبول قرار گیرند.
عدم فهم قرآن، با ذهن بی رنگ
...
خدای سبحان در زمینه فهم قرآن می فرماید: «تِلْکَ الْأَمْثالُ نَضْرِبُها لِلنَّاسِ وَ ما یَعْقِلُها إِلاَّ الْعالِمُونَ» در این آیه ی کریمه دو پیام اصلی وجود دارد که به خوبی نقش عقل و علم را در فهم قرآن کریم روشن می سازد:نکته اول آنکه مثل های قرآن کریم ساده نیست و باید آنها را تعقل کرد و شرط بهره مندی از آنها تعقل آنهاست.نکته دوم آن است که تعقل امثال قرآن، تنها در توان عالمان است اگر مثلهای قرآن که رقیق شده معارف عمیق آن است، نیاز به تعقل و علم دارد، به طور یقین در فهم و درک معارف بلند و لطایف دقیق قرآن نیز این دو عنصر کلیدی ضرورت دارد.قرآن کریم در آیات فراوانی منکران خود را افرادی سفیه و کم عقل معرفی می کند، که در مباحث گذشته کم و بیش ذکری از آنها شد، و درباره مؤمنان می فرماید: «وَ یَرَی الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ الَّذِی أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ هُوَ الْحَقَّ» یعنی کسانی که عالمند، قرآن را خوب می فهمند و چون آن را فهمیدند، به حق بودن آن و نازل شدن آن از سوی خداوند ایمان می آوردند.علم نردبان عقل است و تعقل وقتی بهتر صورت می پذیرد که علم بیشتری در اختیار انسان متعقل باشد. در بحث تاویل گذشت که راسخان در علم به همه قرآن و به محکمات و متشابهات آن ایمان دارند «وَ الرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ یَقُولُونَ آمَنَّا بِهِ کُلٌّ مِنْ عِنْدِ رَبِّنا» و پس از آن می فرماید: «وَ ما یَذَّکَّرُ إِلاَّ أُولُوا الْأَلْبابِ» یعنی تنها صاحبان خرد از قرآن بهره مند و از تذکر های سودمند آن متذکر می شوند.
عقل، میزان و کلید و راهنما
البته عقل اصل دین را می فهمد که بشر به قانون ماورای طبیعت نیازمند است و خطوط کلی مسائل فقه و مسائل حقوقی و اخلاقی را نیز می فهمد اما صدها مسئله حرام، حلال، واجب و مستحب وجود دارد که عقل آنها را درک نمی کند. عقل در خطوط کلی، «میزان» بسیار قوی است؛ چنانکه در بعضی از مسائل هم «کلید» است، یعنی تا نزدیک در گنجینه علوم می آید و در را باز می کند و به انسان می گوید اکنون از این گنجینه قرآن یا روایات استفاده کن و از آنجا به بعد «چراغ» است؛ یعنی وقتی انسان وارد گنجینه قرآن شد، همراه انسان است و در فهم قرآن جامعه را راهنمایی می کند.به عنوان مثال، اگر ظاهر آیه ای دلالت دارد بر اینکه از پیامبری گناهی سر زده، چون عقل صدور گناه از پیامبران را محال عادی می داند، پس باید به دنبال فهم درست و دقیق آیه بود و آن را به گونه ای فهمید که با مقدمات روشن و روشنگر مورد قبول عقل منافات نداشته باشد.نیز در آیاتی که سخن گفتن خدا، دیدن و شنیدن صدای خدا، بیان شده، عقل می گوید محال است که خدا مادی و جسمانی باشد و اگر چنین است پس نه می توان با چشم سر خدا را دید و نه خداوند چشم و گوش و زبان مادی دارد.خدای سبحان قرآن کریم را به صفت های نور و هدایت و تبیان معرفی کرده، که نشانگر بی نیازی قرآن در تعلیم و ابلاغ رسالت خود از علوم است. قرآن کریم نه از حیث محتوا نیازمند خارج خود است و نه از حیث دلالت محتاج چاره جویی بیرونی؛ ولی این معنی، مستلزم آن نیست که انسان با قرآن کریم برخورد جاهلانه نماید و نقش علوم و معارف را در فهم قرآن نادیده بگیرد.
علوم تجربی و قرآن
تحصیل علوم تجربی و مانند آن ظرفیت دل را گسترش می دهد و توانایی فهم و تحمل معارف قرآن را بالا می برد و به انسان شرح صدر می دهد. «إِنَّ هذهِ الْقُلُوبَ أَوْعِیَةٌ، فَخَیرُهَا أَوْعَاهَا» هر قلبی که از اندیشه های مستدل برخوردار است، آمادگی آن برای تحمل و دریافت علوم قرآنی بیشتر است و هر چه انسان در اندیشه جهان آفرینش، از آیات کتاب تکوینی خداوند بهره ببرد قدرت او در فهم آیات کتاب تدوینی از قرآن کریم افزون تر می گردد.آنچه در این میان مذموم و نادرست شمرده می شود، این است که بافته های علوم تجربی را قبل از آنکه به عنوان یافته علمی برسند بر قرآن تحمیل کنیم و معنای آیات قرآن را به گونه ای بیان کنیم که بر اساس فرضیات باشد. علت نادرستی این عمل نیز روشن است؛ زیرا فرضیات علمی و تجربی دائما در حال تغییر و تحولند و بسیار می شود که پس از مدتی فرضیه ای جدید، فرضیه سابق را باطل می سازد و اگر ما قرآن را با این فرضیات موقت هماهنگ سازیم، معنایش ایجاد دگرگونی و فرسایش در معارف قرآن است؛ در حالی که قرآن از هر بطلانی مصون و محفوظ است: «لا یَأْتِیهِ الْباطِلُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ لا مِنْ خَلْفِهِ» . البته فرضیه ها قبل از آنکه به نصاب قطعیت برسند می توانند به عنوان یکی از وجوه و احتمال های تفسیری یاد شوند و هنگامی که به مرحله قطعیت رسیدند می توانند به عنوان معنای تفسیر مورد قبول قرار گیرند.
عدم فهم قرآن، با ذهن بی رنگ
...
wikifeqh: فهم_عقلانی_قرآن