عقل و ایمان از دیدگاه امام جواد

[ویکی فقه] عقل و ایمان از دیدگاه امام جواد (علیه السّلام)، چیزی برتر از عقل و ایمان به انسان داده نشده است؛ زیرا عقل و ایمان است که جهت گیری زندگی انسان را مشخص و فرجام آدمی را تبیین می کند. عقل است که حقایق را به آدمی می شناساند و از باطل جدا می سازد و به انسان کمک می کند تا پس از تشخیص حق و باطل، موضع گیری نظری و عملی نسبت به آن داشته باشد؛ زیرا در مقام ارزش گذاری به خوب و بد، نگاهی به آثار و تبعات هر یک داشته و انسان را از بدی دور و به سوی خوبی هدایت می کند.
عقل و ایمان در تفکر اسلامی از جایگاه بسیار ویژه ای برخوردار است. در بسیاری از روایات معتبر که در منابع اسلامی از جمله اصول کافی نقل شده، عقل و دین و حیا از هم جدایی ندارند و اگر هر یک، در جایی یافت شود، آن دو دیگر نیز در همان جا حضور دارند. این بدان معناست که هر عاقلی، دین دار و با حیاست و هر دین داری، عاقل و باحیاست و نیز هر باحیایی عاقل و دین دار است. فقدان هر یک از این سه عنصر در شخص به معنای فقدان آن دو دیگر است. بنابراین، نمی توان مدعی عقل کسی بود که دین و حیا ندارد یا انسان بی حیایی را آدم دین دار و عاقل شمرد یا انسان بی دینی را عاقل و باحیا دانست.هر یک از اسوه ها و سرمشق های کامل انسان ها، به اشکال مختلف به این مطلب پرداخته و توجه داده اند. امام جواد (علیه السّلام) نیز به عنوان انسان کامل و سرمشق نیکوی آدمی در سنت و سیره خویش این مطلب را به اشکال گوناگون بیان کرده است. نویسنده در این مطلب بر آن است تا با نگاهی به سبک زندگی امام جواد (علیه السّلام)، سنت و سیره آن حضرت (علیه السّلام) را درباره جایگاه عقل و ایمان تبیین نماید. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.
بزرگ ترین سرمایه انسان
عقل که در لغت به معنای حبس و امساک آمده، در اصطلاح قرآنی، قوه و توانی در آدمی است که با آن زندگی اش را مدیریت می کند و زمینه رشد و تکامل قوای ذاتی خود را فراهم می آورد و متاله و خدایی شدن را برای او رقم می زند. عاقل را از آن رو عاقل گفته اند که خود نگهدار بوده، خویشتن را از رفتن به دنبال هواهای نفسانی باز می دارد و اجازه نمی دهد تا نفس اماره بر وجودش مسلط شود و او را به سوی زشتی ها و بدی ها بکشاند. از این رو عقل را مایه امتیاز انسان از حیوان دانسته اند.عقل آدمی، قوه ای است که به وسیله آن انسان بین خیر و شر و حق و باطل تمیز می دهد و با درک حقایق می تواند مسیر خود را بیابد. البته این واژه در فرهنگ اسلامی در مقابل جنون، سفاهت، حماقت و جهل به کار رفته است و کاربرد عقل در مقابل هر کدام از اینها به اعتباری است. در قرآن واژه عقل به شکل اسمی آن به کار نرفته بلکه همواره در شکل فعل مورد استفاده قرار گرفته است. این بدان معناست که عقل در فرهنگ قرآنی زمانی معنای واقعی و حقیقی خود را به دست می آورد که انسان از این قوه بهره بگیرد و آن را مورد استفاده قرار دهد. بر این اساس، نوع کاربرد و درجات و مراتب استفاده از عقل موجب می شود تا نام هایی خاص برای هر مرتبه و درجه آن بیان شود.به سخن دیگر، هرگاه انسان از قوه عقل خویش بهره گیرد، در یک فرآیندی این قوه رشد یافته و به کمال خود می رسد. برای هر مرتبه از مراتب رشد عقل هنگام استعمال و کاربرد آن، نامی در قرآن به کار رفته است. از این رو، زمانی عقل، اسمی به خود می گیرد که مورد کاربرد و استعمال قرار گیرد. از جمله این مراتب و درجات رشد عقل می توان به نامها و عناوینی چون «قلب»، «فواد»، «افئده»، «الالباب»، «النهی» و «حجر» اشاره کرد. اطلاق هر یک از نامها بر مرتبه ای از کاربرد عقل به جهت خاصی است که در آن لحاظ شده است.از آیات و روایات به دست می آید که عقل، بزرگ ترین و مهمترین سرمایه وجودی انسان است و انسان ها به سبب همین قوه است که قابلیت خدایی شدن و خلاقیت ربوبی یافتن را به دست آورده اند. پس پاداش و عذاب به عقل، مستند می باشد؛ زیرا این قوه است که باید پاسخ گوی اعمال و گفتار و رفتار آدمی باشد.خداوند از عقل به عنوان قوه ادراکی و تعقل انسان و وسیله ای برای شناخت حقایق و تشخیص حق از باطل و درست از نادرست، ابزار پیشگیری از نابکاری ها و بدی ها، وسیله تشخیص ارزش ها و یافتن زندگی بهتر و برتر، قوه تشخیص حسن و قبح افعال فهم ربوبیت خداوند، ابزار شناخت پاکی ها از ناپاکی ها و تشخیص خوبی ها از بدی ها یاد کرده است.
جایگاه و ارزش عقل
امیرمومنان درباره جایگاه و ارزش عقل می فرماید: جبرئیل بر آدم نازل شد و گفت: ای آدم، من مامور شده ام که تو را در انتخاب یکی از سه چیز، مخیر سازم؛ پس یکی را برگزین و دوتا را واگذار. آدم گفت: آن سه چیست؟ گفت: عقل و حیا و دین. آدم گفت: عقل را برگزیدم. جبرئیل به حیا و دین گفت: شما بازگردید و او را واگذارید. آن دو گفتند: ای جبرئیل، ما ماموریم هر جا که عقل باشد، با او باشیم. گفت: خود دانید و بالارفت. همچنین حضرت موسی بن جعفر (علیه السّلام) می فرماید: «یا هشام ان لله علی الناس حجتین: حجه ظاهره و حجه باطنه، فاما الظاهره فالرسل و الانبیاء و الائمه (علیه السّلام) و اما الباطنه فالعقول؛ ای هشام! خدا بر مردم دو حجت دارد: حجت آشکار و حجت پنهان.حجت آشکار، رسولان و پیغمبران و امامان هستند و حجت پنهان، عقل مردم است.» کسی به امام صادق (علیه السّلام) عرض کرد: قربانت گردم، من همسایه ای دارم که نمازخواندن و صدقه دادن و حج رفتنش بسیار است و عیب ظاهری ندارد. فرمود: عقلش چطور است؟ گفتم: عقل درستی ندارد. فرمود: پس با آن اعمال درجه اش بالا نمی رود. از آیات و روایات، به دست می آید که عقل در دو حوزه نظری و عملی، مهم ترین ابزاری است که انسان برای شناخت و تشخیص حق و باطل و همچنین ارزش گذاری به شکل خوب و بد دارد. بنابراین، تمایلات و گرایش های انسانی نیز براساس این قوه خواهد بود.
کارکرد عقل و ایمان
...