شهرستان جغتای به مرکزیت شهر جغتای، یکی از شهرستان های غرب استان خراسان رضوی، ایران می باشد. این شهرستان در سال ۱۳۸۶ از شهرستان سبزوار جدا و مستقل شده است. [ ۳]
شهرستان جغتای در شمال شرق کشور و غرب استان خراسان رضوی در بین ۵۶°۳۶ٰ تا ۵۷°۱۶ٰ طول جغرافیایی و ۲۶°۲۵ٰ تا ۳۶°۵۳ٰ عرض جغرافیایی واقع شده است. مساحت این شهرستان ۱٬۶۸۵ کیلومتر مربع است و از شمال با شهرستان اسفراین و شهرستان جاجرم؛ از شرق با شهرستان جوین؛ از جنوب به شهرستان داورزن و شهرستان سبزوار و از غرب با شهرستان جاجرم و استان سمنان همجوار است. شهرستان جغتای توسط رشته ارتفاعاتی معروف به هردهٔ جوین در شمال و ارتفاعات جغتای در جنوب محدود شده و رودخانهٔ شور جوین در خط القعر آن از شرق به غرب جریان یافته و پست ترین اراضی منطقه را دربرگرفته است. [ ۴] جغتای در غربی ترین نقطهٔ استان خراسان رضوی و در فاصلهٔ ۳۱۰ کیلومتری از مشهد قرار گرفته است.
برخی از تاریخ نویسان بر این باورند که نام جغتای از پسر چنگیزخان مغول گرفته شده اما در نگاه برخی دیگر، واژهٔ جغتای ( با تلفظ آن به فتح غ، نه سکون ) ؛ از دو کلمه «جغ» به معنای آبنوس و «اتای» به معنی پرتاب کردن می دانند. این ها واژگان مغولی نیستند بلکه ترکی می باشند. از این نگاه، علت نامگذاری جغتای این بوده است که اهالی این منطقه در قلعه ای مستحکم و مرتفع سنگر می گرفته اند و هنگام هجوم دشمن، درختان آبنوس را به طرف لشکر مهاجم پرتاب می کرده اند چنان که از این درختان هنوز هم چند تایی در باغ های شهر جغتای موجود است؛ بنابراین جغتای نام شهری است که با پرتاب چوب های آبنوس از آن محافظت می شده است. [ ۴]
شهرستان جغتای، بخش وسیعی از ولایت گویان یا کویان قدیم ( جوین ) را در بر می گیرد. در گذشته آزادوار ( یکی از روستاهای جغتای ) مرکز ولایت جوین بوده است. این ولایت، سرزمین یا دشت وسیعی است که دو شهرستان جغتای و جوین امروزی را شامل می شود. [ ۵] در معجم البلدان یاقوت حموی مرزهای این ولایت وسیع، از بسطام تا نیشابور بوده و در سمت جنوب، به بیهق؛ و در سمت شمال، به جاجرم می رسیده است. [ ۶] حیات تاریخی جوین به دورهٔ اشکانیان می رسد. اعتمادالسلطنه تاریخ بنای گویان را دورهٔ پارتیان ( اشکانیان ) و بانی آن را گودرز ( یکی از پادشاهان سلسلهٔ اشکانی ) معرفی نموده است. در دورهٔ اسلامی و به ویژه از دورهٔ طاهریان تا اواخر حکومت خوارزمشاهیان یعنی اوایل سدهٔ سوم هجری تا اوایل سدهٔ هفتم هجری، ولایت جوین به مرکزیت آزادوار ( از توابع شهرستان جغتای امروزین ) از ولایت های ربع نیشابور خراسان بود. این ولایت در دوران استیلای مغولان بر ایران در سدهٔ هفتم هجری، تا پایان حکومت صفویان ( اوایل سدهٔ دوازدهم هجری ) ، به مرکزیت فریومد یکی از ولایات خراسان بزرگ بود. مرکزیت ولایت، در دورهٔ افشاریان، به آق قلعه منتقل شد و تا پایان حکومت محمدشاه قاجار مرکز ولایت بود. در زمان حاکمیت سلیمان خان قلیچی ( حاکم این منطقه ) ، مرکز حاکمیت، از آق قلعه به قلعهٔ قارضی ( جغتای کنونی منتقل گردید. دوران مرکزیت قلعهٔ قارضی از اواخر دورهٔ حکومت محمدشاه قاجار تا اوایل حکومت ناصرالدین شاه قاجار ( تقریبا میان سال های ۱۲۲۰ تا ۱۲۲۸ هجری شمسی ) بوده است. در همین سال ها قدرت خاندان قلیچی تنزل یافت و حاکمیت آنان بر منطقه، خاتمه یافت و براساس تدابیر حکومت مرکزی، منطقهٔ گویان ( دشت وسیع جوین ) ، چند سالی به تابعیت بجنورد درآمد. پس از آن ادارهٔ منطقهٔ جوین به یکی از نامزدهای والی خراسان واگذار شد و او به خاطر موقعیت و ارتباطی که با سبزوار داشت، این ولایت را به قلمرو حاکمیتی سبزوار ضمیمه نمود و تقریباً از حدود سال های ۱۲۳۰ ه. ش بود که سرزمین گویان، به عنوان یکی از مناطق یا بخش های تابعهٔ ولایت سبزوار معرفی شد. در این دوران ( اوایل دورهٔ حکومت ناصرالدین شاه قاجار تا سال ۱۳۷۵ ه. ش ) ، جغتای مرکز بخش جوین بود و پنج دهستان نقاب، آزادور، خسروشیر، کهنه و براکوه؛ دهستان های این بخش را تشکیل می دادند. در سال ۱۳۷۵، نقاب از دهستان، به بخش ارتقاء یافت و از همان سال به عنوان مرکز بخش جوین دارای بخشداری شد. از این زمان بود که منطقهٔ جوین از نظر تقسیمات کشوری، به دو بخش جدا از یکدیگر تقسیم گردید و تا سال ۱۳۸۶ ه. ش، این منطقه در قالب دو بخش جغتای و نقاب در تابعیت شهرستان سبزوار بود. [ ۵] و سرانجام طی مصوبهٔ دولت در سال ۱۳۸۶، بخش های جوین و جغتای، به دو شهرستان مستقل ارتقاء یافتند. [ ۷] اما گرچه منطقهٔ گویان یا جوین بزرگ از نظر تقسیمات کشوری به دو شهرستان جوین و جغتای، تفکیک شده است اما مردم این منطقه دارای اشتراکات تاریخی و فرهنگی در هم تنیده و کهن هستند که یادآور سرزمینی یگانه به نام سرزمین گویان است. [ ۵]
این نوشته برگرفته از سایت ویکی پدیا می باشد، اگر نادرست یا توهین آمیز است، لطفا گزارش دهید: گزارش تخلفشهرستان جغتای در شمال شرق کشور و غرب استان خراسان رضوی در بین ۵۶°۳۶ٰ تا ۵۷°۱۶ٰ طول جغرافیایی و ۲۶°۲۵ٰ تا ۳۶°۵۳ٰ عرض جغرافیایی واقع شده است. مساحت این شهرستان ۱٬۶۸۵ کیلومتر مربع است و از شمال با شهرستان اسفراین و شهرستان جاجرم؛ از شرق با شهرستان جوین؛ از جنوب به شهرستان داورزن و شهرستان سبزوار و از غرب با شهرستان جاجرم و استان سمنان همجوار است. شهرستان جغتای توسط رشته ارتفاعاتی معروف به هردهٔ جوین در شمال و ارتفاعات جغتای در جنوب محدود شده و رودخانهٔ شور جوین در خط القعر آن از شرق به غرب جریان یافته و پست ترین اراضی منطقه را دربرگرفته است. [ ۴] جغتای در غربی ترین نقطهٔ استان خراسان رضوی و در فاصلهٔ ۳۱۰ کیلومتری از مشهد قرار گرفته است.
برخی از تاریخ نویسان بر این باورند که نام جغتای از پسر چنگیزخان مغول گرفته شده اما در نگاه برخی دیگر، واژهٔ جغتای ( با تلفظ آن به فتح غ، نه سکون ) ؛ از دو کلمه «جغ» به معنای آبنوس و «اتای» به معنی پرتاب کردن می دانند. این ها واژگان مغولی نیستند بلکه ترکی می باشند. از این نگاه، علت نامگذاری جغتای این بوده است که اهالی این منطقه در قلعه ای مستحکم و مرتفع سنگر می گرفته اند و هنگام هجوم دشمن، درختان آبنوس را به طرف لشکر مهاجم پرتاب می کرده اند چنان که از این درختان هنوز هم چند تایی در باغ های شهر جغتای موجود است؛ بنابراین جغتای نام شهری است که با پرتاب چوب های آبنوس از آن محافظت می شده است. [ ۴]
شهرستان جغتای، بخش وسیعی از ولایت گویان یا کویان قدیم ( جوین ) را در بر می گیرد. در گذشته آزادوار ( یکی از روستاهای جغتای ) مرکز ولایت جوین بوده است. این ولایت، سرزمین یا دشت وسیعی است که دو شهرستان جغتای و جوین امروزی را شامل می شود. [ ۵] در معجم البلدان یاقوت حموی مرزهای این ولایت وسیع، از بسطام تا نیشابور بوده و در سمت جنوب، به بیهق؛ و در سمت شمال، به جاجرم می رسیده است. [ ۶] حیات تاریخی جوین به دورهٔ اشکانیان می رسد. اعتمادالسلطنه تاریخ بنای گویان را دورهٔ پارتیان ( اشکانیان ) و بانی آن را گودرز ( یکی از پادشاهان سلسلهٔ اشکانی ) معرفی نموده است. در دورهٔ اسلامی و به ویژه از دورهٔ طاهریان تا اواخر حکومت خوارزمشاهیان یعنی اوایل سدهٔ سوم هجری تا اوایل سدهٔ هفتم هجری، ولایت جوین به مرکزیت آزادوار ( از توابع شهرستان جغتای امروزین ) از ولایت های ربع نیشابور خراسان بود. این ولایت در دوران استیلای مغولان بر ایران در سدهٔ هفتم هجری، تا پایان حکومت صفویان ( اوایل سدهٔ دوازدهم هجری ) ، به مرکزیت فریومد یکی از ولایات خراسان بزرگ بود. مرکزیت ولایت، در دورهٔ افشاریان، به آق قلعه منتقل شد و تا پایان حکومت محمدشاه قاجار مرکز ولایت بود. در زمان حاکمیت سلیمان خان قلیچی ( حاکم این منطقه ) ، مرکز حاکمیت، از آق قلعه به قلعهٔ قارضی ( جغتای کنونی منتقل گردید. دوران مرکزیت قلعهٔ قارضی از اواخر دورهٔ حکومت محمدشاه قاجار تا اوایل حکومت ناصرالدین شاه قاجار ( تقریبا میان سال های ۱۲۲۰ تا ۱۲۲۸ هجری شمسی ) بوده است. در همین سال ها قدرت خاندان قلیچی تنزل یافت و حاکمیت آنان بر منطقه، خاتمه یافت و براساس تدابیر حکومت مرکزی، منطقهٔ گویان ( دشت وسیع جوین ) ، چند سالی به تابعیت بجنورد درآمد. پس از آن ادارهٔ منطقهٔ جوین به یکی از نامزدهای والی خراسان واگذار شد و او به خاطر موقعیت و ارتباطی که با سبزوار داشت، این ولایت را به قلمرو حاکمیتی سبزوار ضمیمه نمود و تقریباً از حدود سال های ۱۲۳۰ ه. ش بود که سرزمین گویان، به عنوان یکی از مناطق یا بخش های تابعهٔ ولایت سبزوار معرفی شد. در این دوران ( اوایل دورهٔ حکومت ناصرالدین شاه قاجار تا سال ۱۳۷۵ ه. ش ) ، جغتای مرکز بخش جوین بود و پنج دهستان نقاب، آزادور، خسروشیر، کهنه و براکوه؛ دهستان های این بخش را تشکیل می دادند. در سال ۱۳۷۵، نقاب از دهستان، به بخش ارتقاء یافت و از همان سال به عنوان مرکز بخش جوین دارای بخشداری شد. از این زمان بود که منطقهٔ جوین از نظر تقسیمات کشوری، به دو بخش جدا از یکدیگر تقسیم گردید و تا سال ۱۳۸۶ ه. ش، این منطقه در قالب دو بخش جغتای و نقاب در تابعیت شهرستان سبزوار بود. [ ۵] و سرانجام طی مصوبهٔ دولت در سال ۱۳۸۶، بخش های جوین و جغتای، به دو شهرستان مستقل ارتقاء یافتند. [ ۷] اما گرچه منطقهٔ گویان یا جوین بزرگ از نظر تقسیمات کشوری به دو شهرستان جوین و جغتای، تفکیک شده است اما مردم این منطقه دارای اشتراکات تاریخی و فرهنگی در هم تنیده و کهن هستند که یادآور سرزمینی یگانه به نام سرزمین گویان است. [ ۵]
wiki: شهرستان جغتای