شبق

شَبَق معرب شپک پارسی نوعی زغال و پیش ماده ای برای زغال سنگ است و جزو سنگ نیمه قیمتی به شمار می رود. شَبَق در اصل یک کانی نیست بلکه کانی وار ( Mineraloid ) است زیرا این سنگ خاستگاهی زیستی دارد. شَبَق از چوب های پوسیده ای که تحت فشار بسیار شدید بوده اند پدید آمده است.
شَبَق یا سیاه است یا قهوه ای تیره، اما ممکن است حاوی اجزاء پیریت باشد[ ۱] که از رنگ برنج و جلای فلزی است. صفت جت سیاه به معنی تیرگی سیاهی تا حداکثر ممکن از این مواد مشتق می شود.
واژهٔ «شَبَق» از «شَبَه» در فارسی کهن به زبان عربی ( به دیسهٔ «شَبَج» ) راه یافته و سپس به فارسی برگشته است[ ۲] واژه مذکور بایستی از ریشهٔ واژه «شب» در زبان پارسی باشد که از ریشهٔ پیش - هندو - اروپایی - k ( ʷ ) sep*به معنای «شب» و «تاریکی» ( क्षप् ( kṣáp ) در سنسکریت به معنای تاریکی و شب ) است.
در زبان انگلیسی واژهٔ «جِت» ( jet ) یا «جِیِت» ( jayet ) ، از کلمهٔ فرانسوی «ژه» ( jais ) از «ژِت» ( jet ) از فرانسوی کهن «ژایت» ( jayet ) از لاتین «گاگاتِس» ( gagates ) از یونانی باستانی «گاگاتِیْس» ( Γαγάτης /Gagátēs ) برای مواد مشابه مشتق شده که از نام شهر گاگاس ( Γάγας/Gágas ) در لوکیا که شهری در کنار رودخانه بوده ( Jet ) ؛ برگرفته شده است. [ ۳]
شبق محصول تجزیهٔ فشار بالای چوب از میلیون ها سال قبل، عموماً چوب درختان از خانوادهٔ کاج مطبق ( Araucariaceae ) ، می باشد. جت یا شبق به دو صورت سخت یا نرم یافت می شود. نوع سخت حاصل تراکم کربن و آب نمک است؛ نوع نرم حاصل تراکم کربن و آب شیرین می باشد. شبق یافت شده در شهر ویتبای، در انگلستان، متعلق به دوران اولیه ژوراسیک ( Toarcian ) ، حدود ۱۸۲ سال قدمت دارد. [ ۴] [ ۵] شبق ویتبای چوب فسیل شدهٔ گونه های مشابه به بقایای کاج شیلی یا درخت معمای میمون ( Araucaria araucana ) می باشد. [ ۶]
در ادبیات فارسی از شبق بسیار یاد شده است؛ این واژه به دیسه های: «شَبَه» یا «شَبِه» یا «شَوَهْ» که معربش «سَبَج» است[ ۲] در ادب فارسی دیده شده است. نویسنده برهان قاطع درباره اش این چنین می گوید:
سنگی باشد سیاه و براق و در نرمی و سبکی همچو کاه ربا است و آن دو بابت می شود یکی آن است که از دشت قبچاق آورند و آن آبی است که به مرور ایام بسته می شود و دیگری کانی باشد که از گیلان آورند. طبیعت آن سرد و خشک است. گویند هر که با خود دارد از چشم زخم و سوختن آتش ایمن گردد و اگر بر سر بیاویزند درد سر را ساکن سازد و اگر نور چشم کسی سفید باشد و در چشم او خیالها و چیزی مانند ابر پدید آید و چشم خیرگی کند، آیینه ای از آن سازند و پیش چشم بدارند، چشم راقوت تمام بخشد و آن مرض را زایل کند و منع نزول آب نیز از چشم کند و با میلی که از آن بسازند سرمه کشیدن یا همان میل را بی سرمه در چشم کشیدن روشنایی چشم را زیاد کند و قوت باصره دهد و چون او را در آتش نهند مانند هیزم بسوزد و بوی نفط ( =نفت ) کند. [ ۷]

رجوع شود به:کهربای سیاه