سلول بنیادی یا یاختهٔ بنیادی ( Stem cell ) یاخته ای با توانایی تقسیم بالا است که هنوز تقسیم نشده است. یاخته های حاصل از تقسیم بُن یاخته ها ( از راه میتوز ) یاخته بنیادی بیشتری می سازند و می توانند به گونه های مختلف یاخته های دیگر تمایز سلولی و تمایز یابند و ممکن است در روند تمایز، برخی یاخته ها مانند یاخته های عصبی، توانایی تقسیم شدن را از دست بدهند. یاخته های بنیادی در جانداران چند یاخته ای یافت می شوند. در پستانداران دو گونهٔ گسترده از یاخته های بنیادی وجود دارد: یاخته های بنیادی جنینی ( Embryonic Stem Cell ) و یاخته های بنیادی بالغ ( Adult Stemcell ) ، که در بافت های مختلف یافت می شوند. در جانداران بالغ، یاخته های بنیادی و نیایاخته ها به عنوان یک سامانهٔ تعمیر برای بدن و بازسازی بافت های بالغ عمل می کنند. از بُن یاخته ها می توان در ساخت یاخته ها و نهایتاً بافت های مختلف نیز استفاده کرد. امروزه کاربرد این یاخته ها جهت ترمیم بافت های آسیب دیده در حال گسترش است. یاخته های بنیادی را بر اساس میزان توانایی آن ها در ساخت بافت های مختلف، به «همه ( تمام ) توان» ( totipotent ) ، «پرتوان» ( pluripotent ) ، «چندتوان» ( multipotent ) و «تک توان» ( unipotent ) تقسیم می کنند.
فناوری یاخته های بنیادی علاوه بر به کارگیری این یاخته ها جهت درمان بیماری ها و ترمیم و نوسازی بافت ها، در سال های گذشته روی ساخت این یاخته ها نیز متمرکز شده است. جایزهٔ نوبل پزشکی در سال ۲۰۱۲ به خاطر کشف روشی برای بازسازی یاخته های بنیادی از یاخته های تمایز یافته، مشترکاً به جان بی. گوردون ( John B. Gurdon ) و شینیا یاماناکا ( Shinya Yamanaka ) اعطا شد. منابع اصلی یاخته های بنیادی در انسان، شامل: مغز استخوان، بند ناف، پالپ دندان، بعضی بافت های چربی و جفت هستند.
کاربردها و فنون یاخته های بنیادی، در زیست فناوری و مطالعات پایهٔ آن، در زیست شناسی سلولی بررسی می گردد.
یاخته های بنیادی را می توان بر اساس توانایی تمایز و تبدیل آن ها به یاخته های دیگر به چهار دستهٔ یاختهٔ بنیادی تمام توان، پرتوان، چندتوان و تک توان تقسیم کرد:[ ۱]
• «همه ( تمام ) توان» یا Totipotent: به یاخته تخمک و یاخته های جنین در مرحلهٔ ۴یاخته ای و ۸یاخته ای گفته می شود که می توانند تمام بافت های بدن و همچنین پرده های آمنیون ( درون شامه ) و کوریون ( برون شامه ) و جفت را ایجاد کنند. این یاخته ها را می توان از جنین های چهار یا پنج روزه حاصل از تخمک هایی که با روش های آزمایشگاهی لقاح داده می شوند به دست آورد و در محیط های کشت اختصاصی رشد داد. از این رو، یاخته های تمام توان به یاخته های بنیادی جنینی هم معروف هستند.
• «پرتوان» یا Pluripotent: به یاخته هایی گفته می شود که می توانند یاخته های چندین بافت را بسازند. از جمله یاخته های لایهٔ اکتودرم، مزودرم و اندودرم که به ترتیب مربوط به لایه های خارجی، میانی و داخلی جنین هستند. یاخته های بنیادی اکتودرمی، پیش ساز یاخته های پوست و یاخته های دستگاه عصبی هستند. یاخته های مزودرمی پیش ساز بافت های عصبی، ماهیچه ای، چربی، همبند، خون، یاخته های لوله های کلیوی و … هستند. یاخته های اندودرمی پیش ساز یاخته های لوزالمعده، تیروئید و یاخته های ریوی هستند. در افراد بزرگسال هم، گونه ای از یاخته های بنیادی پرتوان که منشأ مزودرمی دارند، در پالپ دندان و بعضی بافت های چربی یافت می شوند. گونه ای از این یاخته ها ( یاخته های بنیادی خون ساز جنینی ) را می توان از خون باقی مانده در بند ناف، پس از تولد نوزاد به دست آورد. ویژگی مهم این یاخته ها نابالغ بودن لنفوسیت های آن است. از این رو می توان با پیوند زدن آن ها به مغز استخوان افراد بیمار، علاوه بر تأمین یاخته های خونی جدید برای آن ها، انتظار موفقیت بالایی از عمل پیوند داشت. از آن جا که یاخته های بنیادی خون ساز جنینی «پرتوان» هستند و توانایی تمایز به تمام بافت های بدن را دارند؛ به دست آوردن آن ها از بند ناف افق جدیدی برای درمان بسیاری از بیماری هاب در آینده ترسیم می کند.
• «چندتوان» یا Multipotent: یک ردهٔ پایین تر از یاخته های پرتوان محسوب می شوند و می توانند یاخته های مختلف یک بافت معین را بسازند. مانند یاخته های بنیادی مغز استخوان که قادر به ساخت گونه های یاخته های مختلف بافت خونی، شامل یاخته های قرمز، سفید، لنفوسیت ها و پلاکت ها هستند. یاخته های بنیادی موجود در بافت های مختلف ( عصبی، پوست و … ) افراد بزرگسال، در این دسته قرار می گیرند.
• «تک توان» یا Unipotent: به یاخته هایی گفته می شود که تنها توانایی ساخت یک یاختهٔ متمایز را دارند. مانند لنفوسیت بی که تنها توانایی ساخت پلاسموسیت ها را دارند.
این نوشته برگرفته از سایت ویکی پدیا می باشد، اگر نادرست یا توهین آمیز است، لطفا گزارش دهید: گزارش تخلففناوری یاخته های بنیادی علاوه بر به کارگیری این یاخته ها جهت درمان بیماری ها و ترمیم و نوسازی بافت ها، در سال های گذشته روی ساخت این یاخته ها نیز متمرکز شده است. جایزهٔ نوبل پزشکی در سال ۲۰۱۲ به خاطر کشف روشی برای بازسازی یاخته های بنیادی از یاخته های تمایز یافته، مشترکاً به جان بی. گوردون ( John B. Gurdon ) و شینیا یاماناکا ( Shinya Yamanaka ) اعطا شد. منابع اصلی یاخته های بنیادی در انسان، شامل: مغز استخوان، بند ناف، پالپ دندان، بعضی بافت های چربی و جفت هستند.
کاربردها و فنون یاخته های بنیادی، در زیست فناوری و مطالعات پایهٔ آن، در زیست شناسی سلولی بررسی می گردد.
یاخته های بنیادی را می توان بر اساس توانایی تمایز و تبدیل آن ها به یاخته های دیگر به چهار دستهٔ یاختهٔ بنیادی تمام توان، پرتوان، چندتوان و تک توان تقسیم کرد:[ ۱]
• «همه ( تمام ) توان» یا Totipotent: به یاخته تخمک و یاخته های جنین در مرحلهٔ ۴یاخته ای و ۸یاخته ای گفته می شود که می توانند تمام بافت های بدن و همچنین پرده های آمنیون ( درون شامه ) و کوریون ( برون شامه ) و جفت را ایجاد کنند. این یاخته ها را می توان از جنین های چهار یا پنج روزه حاصل از تخمک هایی که با روش های آزمایشگاهی لقاح داده می شوند به دست آورد و در محیط های کشت اختصاصی رشد داد. از این رو، یاخته های تمام توان به یاخته های بنیادی جنینی هم معروف هستند.
• «پرتوان» یا Pluripotent: به یاخته هایی گفته می شود که می توانند یاخته های چندین بافت را بسازند. از جمله یاخته های لایهٔ اکتودرم، مزودرم و اندودرم که به ترتیب مربوط به لایه های خارجی، میانی و داخلی جنین هستند. یاخته های بنیادی اکتودرمی، پیش ساز یاخته های پوست و یاخته های دستگاه عصبی هستند. یاخته های مزودرمی پیش ساز بافت های عصبی، ماهیچه ای، چربی، همبند، خون، یاخته های لوله های کلیوی و … هستند. یاخته های اندودرمی پیش ساز یاخته های لوزالمعده، تیروئید و یاخته های ریوی هستند. در افراد بزرگسال هم، گونه ای از یاخته های بنیادی پرتوان که منشأ مزودرمی دارند، در پالپ دندان و بعضی بافت های چربی یافت می شوند. گونه ای از این یاخته ها ( یاخته های بنیادی خون ساز جنینی ) را می توان از خون باقی مانده در بند ناف، پس از تولد نوزاد به دست آورد. ویژگی مهم این یاخته ها نابالغ بودن لنفوسیت های آن است. از این رو می توان با پیوند زدن آن ها به مغز استخوان افراد بیمار، علاوه بر تأمین یاخته های خونی جدید برای آن ها، انتظار موفقیت بالایی از عمل پیوند داشت. از آن جا که یاخته های بنیادی خون ساز جنینی «پرتوان» هستند و توانایی تمایز به تمام بافت های بدن را دارند؛ به دست آوردن آن ها از بند ناف افق جدیدی برای درمان بسیاری از بیماری هاب در آینده ترسیم می کند.
• «چندتوان» یا Multipotent: یک ردهٔ پایین تر از یاخته های پرتوان محسوب می شوند و می توانند یاخته های مختلف یک بافت معین را بسازند. مانند یاخته های بنیادی مغز استخوان که قادر به ساخت گونه های یاخته های مختلف بافت خونی، شامل یاخته های قرمز، سفید، لنفوسیت ها و پلاکت ها هستند. یاخته های بنیادی موجود در بافت های مختلف ( عصبی، پوست و … ) افراد بزرگسال، در این دسته قرار می گیرند.
• «تک توان» یا Unipotent: به یاخته هایی گفته می شود که تنها توانایی ساخت یک یاختهٔ متمایز را دارند. مانند لنفوسیت بی که تنها توانایی ساخت پلاسموسیت ها را دارند.
wiki: سلول بنیادی