[ویکی فقه] جُدَی، نورانی ترین ستارة صورت فلکی دب اصغر (خرس کوچک)، نزدیک ترین ستارة درخشان به قطب شمال سماوی و پر کاربرد در امر جهت یابی است.
جُدَی به معنای بُزَک، مصغّر جَدْی است و این تصغیر به آن سبب بوده است که با صورت فلکی یا برج جَدی اشتباه نشود. یونانیها این ستاره را فینیس (احتمالاً برگرفته از Phoenicia فنیقیه) می نامیدند که گفته می شود ریشة این نام افسانه ای است که بر اساس آن، طالس کاربرد این ستاره را در دریانوردی از فنیقیها آموخته بود نامهای دیگر آن در نجوم دورة اسلامی، قطب الشمالیة، کوکب الشمالیة و جاه است بعدها نام Alrucaba، برگرفته از واژة عربی الرُّکبه (زانوی «دب اکبر»)، که برای نامیدن ستارة q - دب اکبر به کار می رفت، به نادرست به عنوان نام دیگر جُدی به زبانهای اروپایی راه یافت ؛ البته امروزه آن را ستارة قطبی یا a ـ دب اصغر می نامند (کونیچ و اسمارت، کونیچ).از روزگاران کهن تا به امروز، جُدَی ستاره ای راهنما، برای یافتن جهت شمال جغرافیایی بوده است، زیرا تقریباً در راستای شمالی محور گردش زمین (قطب شمال سماوی) قرار دارد؛ ولی چون به دلیل حرکت تقدیمی زمین (تقدیم اعتدالین)، راستای فضایی محور زمین به آرامی تغییر می کند، جدی همواره در نزدیکی قطب شمال سماوی نبوده و نخواهد بود. مثلاً، در ۲۸۰۰ ق م، ستارة a ـ تِنّین (ثعبان) نزدیک ترین ستاره به قطب شمال سماوی بوده است .
جدی در متون کهن
در بندهش از چهار ستاره به عنوان سپاهبدان آسمان و از ستاره ای به نام میخگاه سخن به میان آمده است که آن را میخ میان آسمان و سپاهبد سپاهبدان می دانستند. بهار ستارة اخیر را جُدَی دانسته که ظاهراً همة ستارگان به گرد آن می گردند و از این رو، سپاهبد سپاهبدان است؛ اما هنینگ میخگاه را نقطة سمت الرأس ناظر دانسته است. با توجه به گردش محسوس جُدی برگرد مکان قطب شمال سماوی در آن دوره، فرض هنینگ محتمل تر به نظر می رسد. اقلیدس در کتاب فاینومنا از ستاره ای در میان خرسان (خرس بزرگ و کوچک) یاد می کند که مکانش (به طور محسوس) تغییر نمی کند و به دور خودش می گردد. اِبَرْخُس، منجم یونان باستان (قرن دوم ق م، بعد از ۱۲۷ ق م)، مکان قطب (شمال سماوی) را در نقطه ای خالی از ستاره می داند که آن نقطه با سه ستارة دیگر یک چهار ضلعی می سازد. در زمان ابرخس، جُدی از مکان قطب شمال سماوی َ۲۴ ْ۱۲ فاصله داشته است . در آن دوره در زمانهای متفاوت، احتمالاً ستاره های کوکب (b ـ دب اصغر) و k ـ تنّین نیز به عنوان ستارة قطبی (ستاره ای که مکان قطب شمال سماوی را نشان می دهد) مطرح بوده اند منجمان مسلمان نام کوکب الشمالیة را برای جُدی، احتمالاً از نام ستارة کوکب گرفته اند که در گذشته ای دورتر از جدی به مکان قطب شمال سماوی نزدیک تر بوده است
حرکت جدی نزد اختر شناسان گذشته
اخترشناسان باستان و دورة اسلامی از علت واقعی جابه جایی تدریجی ظاهری جدی نسبت به قطب شمال سماوی آگاه نبودند، چنانکه شرف الدین مسعودی مروزی، ستاره شناس قرن ششم، با رسم تصویری، این جابه جایی را به سبب حرکت خود جدی در مداری بر گرد قطب دایرة البروج دانسته است. به عقیدة وی، جدی در این مسیر، زمانی از نقطة قطب شمال سماوی می گذرد.
جایگاه جدی در صور فلکی
...
جُدَی به معنای بُزَک، مصغّر جَدْی است و این تصغیر به آن سبب بوده است که با صورت فلکی یا برج جَدی اشتباه نشود. یونانیها این ستاره را فینیس (احتمالاً برگرفته از Phoenicia فنیقیه) می نامیدند که گفته می شود ریشة این نام افسانه ای است که بر اساس آن، طالس کاربرد این ستاره را در دریانوردی از فنیقیها آموخته بود نامهای دیگر آن در نجوم دورة اسلامی، قطب الشمالیة، کوکب الشمالیة و جاه است بعدها نام Alrucaba، برگرفته از واژة عربی الرُّکبه (زانوی «دب اکبر»)، که برای نامیدن ستارة q - دب اکبر به کار می رفت، به نادرست به عنوان نام دیگر جُدی به زبانهای اروپایی راه یافت ؛ البته امروزه آن را ستارة قطبی یا a ـ دب اصغر می نامند (کونیچ و اسمارت، کونیچ).از روزگاران کهن تا به امروز، جُدَی ستاره ای راهنما، برای یافتن جهت شمال جغرافیایی بوده است، زیرا تقریباً در راستای شمالی محور گردش زمین (قطب شمال سماوی) قرار دارد؛ ولی چون به دلیل حرکت تقدیمی زمین (تقدیم اعتدالین)، راستای فضایی محور زمین به آرامی تغییر می کند، جدی همواره در نزدیکی قطب شمال سماوی نبوده و نخواهد بود. مثلاً، در ۲۸۰۰ ق م، ستارة a ـ تِنّین (ثعبان) نزدیک ترین ستاره به قطب شمال سماوی بوده است .
جدی در متون کهن
در بندهش از چهار ستاره به عنوان سپاهبدان آسمان و از ستاره ای به نام میخگاه سخن به میان آمده است که آن را میخ میان آسمان و سپاهبد سپاهبدان می دانستند. بهار ستارة اخیر را جُدَی دانسته که ظاهراً همة ستارگان به گرد آن می گردند و از این رو، سپاهبد سپاهبدان است؛ اما هنینگ میخگاه را نقطة سمت الرأس ناظر دانسته است. با توجه به گردش محسوس جُدی برگرد مکان قطب شمال سماوی در آن دوره، فرض هنینگ محتمل تر به نظر می رسد. اقلیدس در کتاب فاینومنا از ستاره ای در میان خرسان (خرس بزرگ و کوچک) یاد می کند که مکانش (به طور محسوس) تغییر نمی کند و به دور خودش می گردد. اِبَرْخُس، منجم یونان باستان (قرن دوم ق م، بعد از ۱۲۷ ق م)، مکان قطب (شمال سماوی) را در نقطه ای خالی از ستاره می داند که آن نقطه با سه ستارة دیگر یک چهار ضلعی می سازد. در زمان ابرخس، جُدی از مکان قطب شمال سماوی َ۲۴ ْ۱۲ فاصله داشته است . در آن دوره در زمانهای متفاوت، احتمالاً ستاره های کوکب (b ـ دب اصغر) و k ـ تنّین نیز به عنوان ستارة قطبی (ستاره ای که مکان قطب شمال سماوی را نشان می دهد) مطرح بوده اند منجمان مسلمان نام کوکب الشمالیة را برای جُدی، احتمالاً از نام ستارة کوکب گرفته اند که در گذشته ای دورتر از جدی به مکان قطب شمال سماوی نزدیک تر بوده است
حرکت جدی نزد اختر شناسان گذشته
اخترشناسان باستان و دورة اسلامی از علت واقعی جابه جایی تدریجی ظاهری جدی نسبت به قطب شمال سماوی آگاه نبودند، چنانکه شرف الدین مسعودی مروزی، ستاره شناس قرن ششم، با رسم تصویری، این جابه جایی را به سبب حرکت خود جدی در مداری بر گرد قطب دایرة البروج دانسته است. به عقیدة وی، جدی در این مسیر، زمانی از نقطة قطب شمال سماوی می گذرد.
جایگاه جدی در صور فلکی
...
wikifeqh: ستاره_جدی