سامانیان

[ویکی فقه] سامانیان، در شرق ایران، در منطقه ماوراءالنهر خراسان بزرگ حاکم بودند. آنان تحولات فرهنگی و تمدنی عظیمی را به وجود آوردند و در طول یک قرن حکومت، زمینه مناسبی را برای تبلور نبوغ ایرانی فراهم آوردند.
اواخر قرن سوم و قرن چهارم را می توان عصر طلایی ایران بعد از اسلام نامید. سلسلۀ سامانیان که در شرق ایران، در منطقه ماوراءالنهر خراسان بزرگ حاکم بودند تحولات فرهنگی وتمدنی عظیمی را به وجود آوردند و در طول یک قرن حکومت زمینه مناسبی را برای تبلور نبوغ ایرانی فراهم آوردند. اینان گرچه کاملاً مستقل نبوده و بخشی از قلمرو وسیع خلافت عباسی محسوب می شدند ولی در این منطقه از نفوذ واستقلال نسبی برخوردار بودند.
پیشینه سامانیان
سامانیان که نسب خود را به بهرام چوبین می رسانند از فرزندان سامان خدات هستند، وی از افراد صاحب نفوذ در ماورالنهر بود که در دوران خلافت هشام بن عبدالملک اموی به والی خراسان (اسدبن عبدالله قَشری) تقرب یافت و اسلام آورد. او چهار پسر به نام های (نوح، احمد، یحیی، الیاس) داشت که مأمون آنها را مقرّّب داشت. والی خراسان (غسان بن عباد) در سال ۲۰۴ ه .ق به هر یک از آنها حکومتی واگذار نمود.با آغاز زمامداری طاهریان در ۲۰۶ ه .ق، طاهر نیز آنان را در مناصب گذشته ابقاء نمود.احمد پسر نوح برای اولین بار در ماوراءالنهر حکومتی واحد ایجاد کرد و از سال ۲۴۲ تا ۲۵۰ ه .ق امور سیاسی و نظامی ماوراءالنهر را به دست گرفت. او هفت پسر داشت به نام های (نصر – یعقوب- یحیی – اسد- اسماعیل- اسحاق- حمید) بعد از فوت او نصر در سمرقند به جای او نشست و برادرش اسماعیل را حاکم بخارا نمود و نیز وی را به جانشینی برگزید.
تاسیس سلسلۀ سامانیان
بعد از وفات نصر به سال ۲۷۹ه.ق ماوراءالنهر به دست اسماعیل افتاد. او در سال ۲۸۷ ه . عمرولیث صفاری را شکست داد و خراسان را گرفت و در همان سال محمدبن زید علوی را قتل رساند و گرگان و طبرستان را تصرف نمود و جنگ هایی را نیز با حاکمان ترکستان راه انداخت و آنها را مغلوب کرد لذا خلیفه معتضد عباسی منشور حکومت سیستان و خراسان و طبرستان و اصفهان را به او فرستاد. اسماعیل بخارا را مرکز دولت سامانی قرارداد و آنجا را تبدیل به کانون ادب و فرهنگ ایرانی نمود. اسماعیل فرماندهی دلیر و حاکمی با تدبیر و نیک فطرت بود و اهل علم را محترم می شمرد. وی در ۲۹۵ درگذشت.پس از اسماعیل، مکتفی خلیفه عباسی برای احمد بن اسماعیل (۲۹۵ تا ۳۰۱ ه .ق) عهد و لوا فرستاد. او متوجه خراسان شد و در سال ۲۹۸ سیستان را نیز گرفت. وی در سال ۳۰۱ توسط غلامانش کشته شد.
نصر بن احمد
...

سامانیان (جماعت). سامانیان جماعت و شهرکی در کشور تاجیکستان است که در ناحیهٔ رودکی ناحیه های تابع جمهوری قرار دارد. جمعیت این جماعت ۱۵۹۲۳ است. [ ۱] [ ۲] [ ۳]

سامانیان (ولایت سغد). سامانیان ( نام پیشین: ازبک قشلاق ) جماعت و شهرکی در غرب تاجیکستان است که در ناحیهٔ جبار رسولف ولایت سغد قرار دارد. جمعیت این جماعت ۱۲٬۵۷۷ نفر است. [ ۱]

سلسله ای از امیران ایرانی (حک: ۲۰۴ـ۳۹۵ق)، حاکم بر ماوراءالنهر و خراسان. دوران امارت این سلسله را از آغاز استقلال و تشکیل دولت ، تا زمان انقراض باید در فاصلۀ ۲۶۱ق تا ۳۸۹ق، دانست . سامانیان به نیای بزرگ خود، سامان خدا (سامان خُداة ) نسب می رسانند که حکمران دَه سامان از توابع بلخ (و به قولی سمرقند یا تقرمقذ) در زمان خلافت هشام بن عبدالملک (حک: ۱۰۵ـ۱۲۵ق) بوده است . بیشتر نویسندگان دورۀ سامانی، نسب سامان خدا را به بهرام چوبین رسانده اند. با وجود این ، مسعودی نسب وی را به بهرام گور رسانیده است . سامان خدا در زمان اسد بن عبدالله قَسری ، والی عربِ خراسان در دورۀ هشام بن عبدالملک، خلیفۀ اموی در خراسان ، حکومت بلخ داشت . سامان خدا، که گویا تا آن زمان بر آیین زردشتی بود، در حضور اسد به اسلام گروید، و به سبب دوستی با او، پسر خود را اسد نامید. سامان خدا با ظهور ابومسلم دعوتگر عباسیان در خراسان ، به او پیوست و بعداً به دستگاه علی بن عیسی بن ماهان ، والی خراسان (حک: ۱۸۰ـ۱۹۱ق) در دورۀ هارون الرشید، وارد شد و در زمان حکمرانی او درگذشت . پسران اسد بن سامان خدا، در اواخر خلافت هارون الرشید (حک: ۱۷۰ـ۱۹۳ق)، هَرثَمۀ بن اَعْیَن ، والی خراسان ، را در دفع شورش رافع بن لیث بن سیّار یاری کردند. چون مأمون به خلافت رسید به غَسّان بن عَبّاد والی خود در خراسان دستور داد تا آنان را به پاس این خدمت بنوازد. وی نیز در ۲۰۴ق، سمرقند را به نوح به اسد، فَرْغانه را به احمد بن اسد، چاچ و اَشروسَنه را به یحیی بن اسد و هرات را به الیاس بن اسد واگذارد. چون طاهریان به حکمرانی خراسان رسیدند پسران اسد را در مقام خود نگاه داشتند و آنان در حفظ مرزهای شمالی و دفع تجاوز ترکان و خوارج سیستان ، و لشکرکشی های آنان طاهریان و دستگاه خلافت را یاری کردند. نوح بن اسد در ۲۲۷ق، وفات یافت و عبدالله بن طاهر سمرقند را ضمیمۀ قلمرو احمد بن اسد کرد. با مرگ احمد بن اسد (۲۵۰ق) طاهریان پسرش، نصر را، جانشین وی کردند. چندی پس از برافتادن سلسلۀ طاهریان به دست یعقوب لیث صفار، معتمد، خلیفۀ عباسی ، در ۲۶۱ق، فرمان حکمرانی سراسر ماوراءالنهر را برای نصر بن احمد فرستاد. از این زمان امارت سامانیان با فرمان خلیفه، و نه با وابستگی به کارگزاران خراسان ، آغاز شد. اگرچه این تاریخ را باید مبدأ استقلال سامانیان به شمار آورد، مورخان ، برادر نصر، اسماعیل بن احمد (اسماعیل اول ) را پایه گذار واقعی و نخستین امیر سلسلۀ سامانیان می شمارند که در ۲۸۷ق، بر عمرو لیث صفار پیروز شد و معتضد، خلیفۀ عباسی، وی را فرمانروای ماوراءالنهر و خراسان شناخت . دولت سامانیان تا ۳۸۹ق پایید و در این مدت نُه تن امارت یافتند: اسماعیل اول ، احمد دوم ، نصر دوم ، نوح اول ، عبدالملک اول ، منصور اول ، نوح دوم ، منصور دوم و عبدالملک دوم . سامانیان در ایام اقتدار خود، جز در خراسان و ماوراءالنهر، بر ولایات دیگر ازجمله سیستان ، کرمان ، گرگان ، طبرستان و ری تا حدود اصفهان سلطه داشتند. سامانیان مذهب حنفی را در قلمرو خود رسمیت بخشیدند و قبول ریاست و سلطۀ روحانی خلفای عباسی بغداد و دریافت منشور ولایت را از آنان عامل مشروعیت خود می دانستند و خود را مطیع و مجری اوامر آنان می شمردند. از این رو، علمای دینی در ماوراءالنهر و خراسان از امرای سامانی پشتیبانی می کردند. با این همه، سامانیان ظاهراً مالیات و خراج معین به خلیفه نمی پرداختند و به فرستادن هدایا بسنده می کردند. حکومت سامانیان پس از مراسم بیعت ، رسمیت می یافت . آنان به کُنیه و لقب سادۀ «امیر» اکتفا کردند و در زمان حیات القابی چون مؤیَّد، موفق ، منصور، معظَّم و منتصر یافتند. امیر سامانی را امیر شرق و صاحب خراسان نیز می خواندند. امیران سامانی تاج به سر می نهادند و بر تخت می نشستند و درباری پرشکوه و دسته هایی از غلامان ترک در خدمت خویش داشتند. امیر، دو بار در هفته برای سلام می نشست و همه مردم هنگام بار یافتن به رسم طاعت زمین را می بوسیدند، اما دانشمندان از این رسم معاف بودند. امیران بازپسین سامانی از مردم کناره می گرفتند و خود را از انظار عموم پنهان می کردند. آنان در دربار خویش مجالس بزم و باده نوشی برپا می کردند. سامانیان با رسوم کشورداری آشنا بودند و به یاری وزیرانی کاردان و سیاستمدار و دانش پرور همچون ابوعبدالله جیهانی و ابوالفضل بلعمی و ابوعلی بلعمی تشکیلات دیوانی و اداری متمرکز و منسجمی پدید آوردند. دیگر وزیران این سلسله نیز اغلب ادیب و عالم و کاردان بودند. در درگاه امیران سامانی جمعی از پیران باتجربه و خردمند و فقیهان بودند که کارها با مشورت آنان پیش می رفت. در روزگار سامانیان شهرهای خراسان بزرگ ، مانند مرو، نیشابور، بلخ و هرات پایگاه فعالیت های علمی و معارف دینی شد. بخارا پایتخت سامانیان و مرکز سیاسی ـ فرهنگی شرق اسلامی از مراکز پررونق تجمع ادیبان و شاعران و عالمان نام آور بود. کتابخانۀ دربار سامانیان در بخارا، غنی ترین کتابخانه ها در جهان اسلام بود و ابن سینا در حدود ۳۸۷ق، در آن به مطالعۀ کتاب هایی پرداخت که قبل و بعد از آن مانندش را ندیده بود. سمرقند، دیگر کرسی سُغد، نیز پایگاه عالمان بود. در زمان سامانیان، از این شهرها عالمانی بزرگ سر برآوردند و دانشمندانی از سراسر سرزمین های اسلامی بدان ها رو کردند. با حمایت امیران و وزیران خردمند سامانی و هم به علایق شخصی ، تألیفات بسیاری در علوم شرعی پدید آمد و علوم عقلی راه تکامل پویید. قسمتی از این میراث گرانبها به یادگار مانده است . از سوی دیگر، در عهد سامانیان و به تشویق آنان زبان و ادب فارسی جدید شکوفا شد و آثار فراوانی به نظم و نثر فارسی پدید آمد. الْاَبنیه عَن حقایقِ الْاَدویه ، کهن ترین کتاب فارسی خطی موجود، یادگار این دوره است . در درگاه سامانیان شاعرانی بزرگ همچون رودکی ، شهید بلخی ، دقیقی و کسائی مروزی درخشیدند و فردوسی در این دوره بالید و اثر جاودان خود شاهنامه را گرد آورد. این امر از لحاظ سیاسی و اجتماعی و فرهنگی تأثیرهای شگرفی بر جای نهاد و درنتیجۀ آن ، پاره ای از آداب و آیین های کهن ملی زنده شد و برقرار ماند که داستان های حماسی و جشن های ملی ، بخشی از آن میراث باستانی است . همچنین با عنایت دربار بخارا آثاری منظوم و منثور به زبان فارسی تألیف شد و به تشویق امیران سامانی برخیِ آثار کهن مانند کَلیلَه و دِمْنَه و سَنْدْبادْنامه یا آثاری از معارف اسلامی مانند تاریخ طَبَری و تَفْسیر طَبری به فارسی دری ترجمه شد و شاعرانی مانند ابوطیّب مُصْعَبی وزیر، و ابوالْفَتْح بُستی در سرودن شعر به هر دو زبان پارسی و عربی استاد بودند. مدرسه به منزلۀ بنیاد مستقل آموزشی نخستین بار در شهرهای قلمرو سامانیان ، مانند بخارا و نیشابور، پا گرفت . در زمان سامانیان درنتیجۀ اتخاذ سیاست تسامح و اعتدال ، پیروان عقاید و فرق و مذاهب مختلف به آزادی فعالیت می کردند. از این رو نهضت های فکری گوناگونی پدید آمد. در این دوره ، برخورد افکار و مناظرات علمی ، در پویایی حرکت فکری و عقلانی و پیدایی شمار فراوانی از آثار کلامی و فلسفی سهمی مؤثر داشت . در روزگار سامانیان، حیات مادی نیز درنتیجۀ فعالیت های تولیدی و تجاری تحول یافت ، به گونه ای که در همه جا و میان همۀ طبقات شور و نشاط اجتماعی و کار و تلاش به چشم می خورد. کشاورزی و دامداری پررونق بود و مازاد محصولات به سرزمین های اطراف صادر می شد. استخراج و بهره برداری از منابع غنی پیوسته ادامه داشت و تولیدات صنعتی و هنری خراسان و ماوراءالنهر همه جا شناخته شده بود. امارت سامانیان سدی استوار در برابر حملات ترکان بیابانگرد آسیای مرکزی به دنیای متمدن بود و غازیان (جنگجویان ) مستقر در رباط ها به جهاد و دفاع از مرزها می پرداختند. در عین حال ، از همین طریق شمار فراوانی از ترکان رفته رفته به قلمرو سامانیان وارد و در سراسر سرزمین های اسلامی پراکنده شدند و این امر به ترکی شدن نهایی ماوراءالنهر کمک کرد که سرزمین هایی ایرانی و فارسی زبان بودند، و سرانجام ، ضعف و آشفتگی های اواخر دورۀ سامانیان براثر استیلای کسانی همچون بکتوزون و البتکین و سبکتکین و فائق خاصه و ابوعلی سیمجور، به زوال و سقوط این دولت و ظهور دو قدرت بزرگ ترک یعنی قراخانیان (ایلَکْ خانیان ) در شمال رود جیحون و غزنویان در جنوب انجامید.