زادگاه زرتشت

با آنکه در مورد زادگاه زرتشت تاکنون پژوهش گسترده ای صورت گرفته ولی هنوز نتیجهٔ نهایی به دست نیامده است و دانشنامه ایرانیکا بر این عقیده است که «نظر کلی بر آن است که او در شرق یا شمال شرق ایران زندگی کرده است. »[ ۱] ولی مورخان ایرانی و عرب مانند ابن خردادبه، بلاذری، ابن فقیه، علی بن حسین مسعودی، یاقوت حموی، زکریای قزوینی و ابوالفدا و حمزه اصفهانی شهر شیز یا تخت سلیمان امروزی ( واقع در آذربایجان غربی ) را زادگاه زرتشت دانسته اند و به این مناسبت شرحی از آتشکده آذرگشسب در شیز و مقام تقدس آن ضبط کرده اند. [ ۲]
به عقیده آرتور کریستنسن، ایرانشناس دانمارکی، در آغاز دورهٔ اشکانیان ایرانویج را ایرانیان بر ناحیهٔ خوارزم هماهنگ کرده بودند. آندرآس با دقت در سرزمین هایی که در فَرگَرد اول از وندیداد ذکر شده، چنین نتیجه گرفته است که این فصل شاید در دورهٔ پادشاهی مهرداد یکم ( ۱۷۴–۱۳۶ پیش از میلاد ) پادشاه اشکانی نوشته شده است چون ایرانویج در اینجا نخستین کشور دانسته شده و پس از آن نام سغد، مرو و بلخ آمده است. پس ایرانویج در وندیداد نمی تواند غیر از خوارزم باشد که ظاهراً کشور اصلی اشکانیان بوده است. [ ۳]
در دوره ساسانی سعی شد که جغرافیای اساطیری با جغرافیای سرزمین های شاهنشاهی برابری داده شود. در این راه، به ویژه نام دریاها و رودهای اساطیری بر دریاها و رودهای تازه ای داده شد. اما ظاهراً این امر یعنی جابجایی مکان های مقدس اوستا قبلاً هم انجام پذیرفته بوده است. [ ۴] در دوران اردشیر بابکان و پس از او تمایل بر حذف تاریخ و نقش اشکانیان در کلیهٔ امور بود. به علت ناهماهنگی که ساسانیان با اشکانیان داشتند، در این دوران سعی شد که ایرانویج را در حدود آذربایجان جستجو کنند زیرا آذربایجان هم یکی از سه آتش بزرگ دوران ساسانی، بنام آتشکده آذرگشسب را در خود داشت و هم به تیسفون پایتخت ساسانی نزدیکتر بود پس ایرانویج که پیش ازآن زادگاه زرتشت تصور شده بود، به آذربایجان منتقل گردید. [ ۵] اما با این وجود در دوران ساسانی نیز همواره دریاچه فرزدان یا دریاچه ای که ذکر شده در کنار آن کی گشتاسب حامی زرتشت برای آناهیتا قربانی تقدیم داشته، در سیستان فرض می کردند. [ ۳]