روح بخاری

[ویکی فقه] در طبیعیات قدیم نوعی روح برای بدن انسان و حیوان قائل بودند که در کل بدن انسان و یا حیوان در جریان است. این روح به نوعی واسطه نفس با جسم است. بنابر نظر طب قدیم عناصر وقتی به حد بالایی از صفا و خلوص برسند (یعنی عناصری که از طریق قوه غاذیه – از قوای نفس که کارجذب غذا را انجام می دهد- جذب بدن می شوند) مقداری از آنها که به حد بالایی از صفا و خلوص می رسند به خون تبدیل می شوند، به این ترتیب که وقتی عناصر اربعه درون غذا با هم مخلوط و ممتزج می شوند و سپس در معده پخته می شوند، صافی و پاک شده این عناصر خون می شود. سپس در مرحله ای بعد وقتی خون به مراحل خلوص بیشتری رسید، روح بخاری از این خون صافی شده به وجود می آید.
به همین جهت فلاسفه یا اطباء در تبیین میزان لطافت روح بخاری می گویند: روح بخاری امری است مانند اجرام سماوی و به لطافت آنها. زیرا افلاک موجوداتی جسمانی هستند که از شدت لطافت دیده نمی شوند. بر همین اساس در تعریف این روح اینگونه آورده شده است که: روح جسم لطیفی است که از دو قسمت در بدن جریان پیدا می کند. یک قسمت از آن از قلب در بدن انسان پراکنده می شود و افعالی مانند افعال حیات، تنفس و نبض را به عهده می گیرد. و قسمت دیگر آن که از دماغ - دماغ ماده ای مخروطی شکل است که قاعده آن که قسمت اعظم آن است به سوی پیشانی و راس آن به طرف قفاست - جای گرفته دراعصاب در بدن پراکنده می شود. این روح افعال حرکتی انسان را متقبل می گردد. بر همین اساس اطباء قدیم جایگاههای مختلفی از دماغ را که منشا افعالی چون حس بویایی، شنوایی و سایر قواست را معین کرده اند. مثلا گفته شده که آن دو قسمت جلویی دماغ منشا حس شنوایی ، بینایی و سایر حواس است. روحی که از جانب قسمت وسطی دماغ است منشا فکر و تمییز است. البته همه این تعیین سخنان بر اساس طب قدیم است.
← انواع روح
از خصوصیات روح بخاری می توان به این موارد اشاره کرد: ۱. روح بخاری علت قریب و نفس علت بعید برای حیات بدن است. ۲. بدن روح بخاری را احاطه کرده است اما در مورد نفس اینگونه باید گفت که بدن مرتبه نازله نفس است. ۳. روح بخاری اگر از بدن مفارقت کند باطل و فاسد می شود؛ اما نفس ناطقه دائما باقی و زنده است و با مفارقت از بدن از بین نمی رود و فقط بعضی از افعال آن که بواسطه بدن عنصری انجام می شد باطل می گردد. ۴. روح بخاری لطیف ترین و دقیق ترین و پاک ترین اجسام از اجزاء بدن است و به همین دلیل است که بهتر از سایر اجزاء بدن افعال نفس را قبول می کند. ۵. هر چه روح بخاری از درجه اعتدال مزاجی بیشتری برخوردار باشد، افعال نفس ناطقه بیشتر و قوی تر است و از جهت اعتدال و استواری از درجه بالاتری برخوردار است. روح بخاری به لحاظ پاکی و لطافت، جسمی از قبیل اجرام فلکی است (یعنی از میان اجسام جزو اجسامی است که در نهایت لطافت و پاکی است). این روح جانشین نفس در بدن طبیعی است و به تعبیری دیگر می گویند که "خلیفه نفس" در بدن طبیعی است. اعتدال روح بخاری به وسیله نفس حفظ می شود. و به واسطه هوا تغذیه می کند. این روح بخاری که در رتبه بندی مقولات جزو جواهر است، حامل قوه حس و حرکت نفسانی است. این قوا دائما از جانب نفس به او افاضه می گردد. به همین جهت است که گاهی افعالی که منتسب به نفس است به واسطه روح بخاری در بدن اعمال می شود. و دوباره به همین دلیل که افعال نفس به واسطه او در بدن جاری می شود گاهی بر این روح بخاری نام نفس نیز می نهند. البته در این موقعیت به این نکته باید اشاره شود که روح بخاری در انجام افعال منسوب به آن صرفا عمل واسطه گری میان نفس و بدن را انجام می دهد و هیچ گونه جنبه صدوری در وی وجود ندارد. این روح هر کاری را که انجام می دهد فقط به واسطه نفس است. بنابراین باید اولا بین روح و نفس فرق قائل شد و ثانیا جنبه صدروری افعال را به نفس نسبت داد نه به روح بخاری. به همین دلیل ابو علی سینا گاهی در کتب فارسی خود این عبارت را در مورد نفس و روح می آورد که "روح بخاری را جان گویند و نفس ناطقه را روان. "
ابزار روح بخاری در بدن
اما در مورد اینکه ابزار این روح بخاری در بدن چیست باید گفت که مهمترین چیزی که در خدمت روح بخاری است قلب است. قلب عبارت از جسم لطیف صنوبری شکل است. به دلیل کارآیی زیاد آن برای روح بخاری، به "مرکب روح بخاری" معروف است. روح بخاری همان روح حیوانی و منشا حیات و حس و حرکت است و در تمام حیوانات هست و ساری در تمام اعضای بدن می باشد. پس روح بخاری مرکب نفس است؛ یعنی فرامین نفس را در بدن اعمال می کند. نفسی که منشا ادراکات کلیه و تعقلات بوده و ذاتا مجرد است. به این ترتیب روح حیوانی واسطه میان قلب و نفس ناطقه است و همچنین نقش بسیار مهم دیگری که دارد این است که در مرحله تعلق نفس به بدن، واسطه در تعلق نفس ناطقه به بدن است. زیرا نفس ناطقه موجودی مجرد است و نمی تواند به طور مستقیم با جسم ارتباط برقرار کند. روح بخاری لطیف ترین اجسام است به گونه ای که گویی برزخ بین مجرد و مادی است و آن از امتزاج لطائف ارکان اربعه بعضی با بعضی دیگر حاصل می شود و مراد از لطائف ارکان اربعه، اخلاط اربعه دم و صفراء و بلغم و سوداء است. این روح بخاری اولین رابط نفس است؛ زیرا که نفس اگر چه بنابر نظر ملا صدرا و تابعین وی جسمانیة الحدوث است لکن در عین حال تعلق روح مجرد به جسم کثیف بی واسطه جسم لطیف معقول و ممکن نیست. زیرا هیچ گونه سنخیتی میان دو امری که از لحاظ ماهیت کاملا متقابل اند وجود ندارد و طبعا برای اینکه رابطه این دو (یعنی نفس و بدن) برقرار باشد ناچارا باید امری که در منتها مرتبه جسمانیات است وجود داشته باشد تا بتواند با امر مجرد ارتباط برقرار کند. به همین دلیل است که هر چه اعتدال روح بخاری بیشتر و بهتر باشد آثار نفس قویتر و نورانی تر است و بالعکس هرچه اعتدال روح بخاری کمتر باشد آثار نفس در بدن ضعیف تر است. زیرا این اعتدال مزاج باعث می شود تا روح از جسمانیات فاصله بیشتری گرفته و محدودیت های مادی دامن گیر آن نباشد و همین امر باعث می شود رابطه به نحو بهتری برقرار شود و طبعا وقتی نوع رابطه بین جسم و نفس قوی تر بود اثر گذاری نفس در بدن بیشتر و بهتر می شود و افعال نفس به نحو قوی تری در بدن محقق می شود.