راست پنج گاه

راست پنجْ گاه
نام یکی از دستگاه های موسیقی ایران. علینقی وزیری اعتقاد داشت که گام راست پنج گاه همان گام ماهور است اما چون در تار و سه تار سیم های زرد را به جای سُل، فا کوک می کنند، صداداری ساز عوض شده و به همین سبب موسیقی دان های کم تجربه به حقیقت موضوع پی نبرده و آن را یکی از دستگاه های مهم فرض می کنند. منظور از گام دُوری از نت ها در فاصله اکتاو یا چهارم یا پنجمِ درست است که روی بَرخی درجات آن مقام یا گوشۀ خاصی بنا می شود و با مفهوم اروپایی آن تفاوت دارد. راست نام یکی از دوازده دُور مشهور قدیم بوده است، چنان که مراغی نیز در جامع الالحان چنین آورده است: «دایرۀ زنگوله مرکب است از راست و حجازی ...» و نیز پنج گاه که امروز نام گوشه ای است، در قدیم جزو یکی از شعبات ۲۴گانه بوده است، مانند دوگاه، سه گاه، چهارگاه، پنج گاه، زاولی، روی عراق، مبرقع، مائه، و شهناز. امروز راست پنج گاه در واقع آوازی است که همه آوازها در آن نواخته می شود و چند مُدگردی مهم دارد که به شور، سه گاه، همایون، و نوا معروف است. در تار، سه تار، و سنتور راست پنج گاه را در مایۀ فا می نوازند. ولی در کمانچه و نی و ویولن آن را از مایۀ سُل می نوازند. در بربط نیز آن را از مایۀ فا می نوازند. تفاوت اصلی درآمد راست پنج گاه با ماهور این است که در راست پنج گاه بلافاصله به درجۀ دوم اشاره می شود و در حقیقت درجۀ دوم مهم تر است تا نت اول گام، ولی فرود روی همان شاهد که درجۀ اول گام است، صورت می گیرد. در ردیف موسی معروفی، راست پنج گاه ۴۸ گوشه و در ردیف میرزا عبدالله ۲۵ گوشه دارد. این شعر که در آن نام تعدادی از گوشه های موسیقی ایرانی در آن ذکر شده است در واقع نوعی مُدگردی است که از درآمد راست شروع می شود و نام راست، حجاز، نوا، و حسینی، کُشته، و عراق نام شعبه های موسیقی قدیم است. راست گویان حجازی به نوا می گویند/که حسین کشته شد از جُور مخالف به عراق. از گوشه های مهم راست پنج گاه می توان گوشه های زیر را نام برد: درآمد راست، زنگ شُتر، زنگوله صغیر و کبیر، پروانه، نغمه، خسروانی،روح افزا، نیریز، پنج گاه، سپهر، عشاق، زابل، بیات عجم، بحر نور، قَرَچِه، مبرقع، عراق، مُحَیِّر، آشور، اصفهانک، طرز، ابوالچپ، لیلی و مجنون، نوروز عرب، نوروز صبا، نوروز خارا، نفیر، ماوراءالنهر، راک هندی، صفیر راک، راک عبدالله، راک کشمیر، و رِنگ شهرآشوب. به غیر از گوشه های راست، پروانه، نغمه، روح افزا، پنج گاه، سپهر، بیات عجم، بحر نور، مبرقع، و ماوراءالنهر بقیه در آوازها و دستگاه های دیگر نواخته می شود و در حقیقت برخی از آن ها همان مُدگردی هایند. فواصل درجه ها نسبت به هم عبارت اند از دوم بزرگ ـ دوم بزرگ ـ دوم کوچک ـ دوم بزرگ ـ دوم بزرگ ـ دوم بزرگ ـ دوم کوچک. غالباً از چند جمله و فیگور معروف چه در شروع و چه به هنگام فرود استفاده می کنند که به واسطۀ آن ها راست پنج گاه را از ماهور مشخص می کنند و اِلّا در ماهور هم به شور و عراق و راک و همایون می توان وارد شد که البته قُدما طرز جمله بندی خاصی برای این مُدگردی ها یا به اصطلاح مُرّکب نوازی ها و فرود آن ها ابداع کرده اند که برخی از آن ها مانند سپهر یا مبرقع امروز کاربرد چندانی ندارند و فقط جنبه آموزشی دارد. از اجراهای راست پنج گاه، اجرای محمدرضا لطفی، محمدرضا شجریان، و ناصر فرهنگ فر در جشن هنر شیراز و نیز نوار فَسانه و مقام صبر درخور ذکرند.