دهقان

دهقان (پروانه). دهقان ( پروانه ) ( نام علمی: Cirrochroa ) نام یک سرده از تیره فرچه پایان است.

معرّب واژۀ پهلوی دهگان و معنی اصلی آن «منسوب به ده» و ده به معنی سرزمین بوده است. در اواخر دورۀ ساسانی به طبقۀ پایین زمین داران ایران دهگان می گفتند. چون این واژه در اسناد متقدم ساسانی به کار نرفته است، بنابراین می توان حدس زد که طبقۀ دهگانان درپی اصلاحات ارضی روزگار خسرو ساسانی اول، پدیدار شد. این طبقه در تشکیلات جامعه اواخر دوره ساسانی از جایگاه بلندی برخوردار بودند و ادارۀ امور محلی و گرفتن خراج از وظایف آنان بوده است. به گفتۀ مسعودی در مروج الذهب، در آن دوره دهگانان به پنج گروه تقسیم می شدند که با لباس از یکدیگر متمایز بودند. پس از یورش اعراب مسلمان به ایران، اشراف محلی، یعنی دهقانان، نقش سیاسی و اجتماعی مهمی در بخش ها، شهرها و روستاهای خود برعهده گرفتند و برخی از آنان به دین اسلام گرویدند و از این راه املاک خود را از تعرض مهاجمان نگه داشتند و از پرداخت جزیه معاف شدند. آنان همچون گذشته، وظیفۀ گردآوری خراج را برعهده داشتند و نیز کشت زمین، نگهداری پل ها و راه ها و پذیرایی از برخی مسافران از وظایف آنان بود. از روایات گوناگون چنین برمی آید که در همان روزگار، برخی از دهقانان، به ویژه در ماوراءالنهر، تقریباً در مقام حکمرانان محلی بودند و چه بسا هر مرد ثروتمند، دهگان خوانده می شد. قدرت طاهریان و سامانیان بیشتر از اشتراک منافع آنان با دهقانان بود و نارضایتی همین طبقه تأثیر فراوانی در سقوط دولت سامانیان داشت. از قرن ۵ق، با گسترش نظام اقطاعی و زوال طبقۀ زمین دار، رفته رفته از اهمیت دهقانان کاسته شد و واژۀ دهقان، همچون امروز، تنها معنی رعیت یافت. با این همه، در قرون ۶ و ۷ق، این عنوان هنوز گاهی در معنی اصلی آن به کار می رفته است. اکنون این نام به کشاورز و زارع اطلاق می شود. دهقانان، در حفظ داستان ها و روایات تاریخی پیش از اسلام و داستان های عاشقانۀ ایران باستان بیشترین سهم را داشته اند. فردوسی، که خود دهقان زاده بود، غالباً از دهقانان به عنوان منبع شفاهی روایات خود یاد می کند. دلبستگی عمیق دهقانان به فرهنگ ایران باستان سبب شد که واژۀ دهقان، معنی ایرانی و به ویژه ایرانی تبار پیدا کند.