خواف

خواف ( تلفظ: خاف ) شهری در شمال شرقی کشور و جنوب شرقی استان خراسان رضوی است. نام قدیمی این شهر «رود» بوده است. این شهر مرکز شهرستان خواف است و ۲۷۰ کیلومتر با مشهد[ ۱] فاصله دارد. این شهر در دامنه های جنوبی رشته کوه کوهسرخ قرار دارد. [ ۲]
نام این شهر، «خواف» نوشته می شود و «خاف» خوانده می شود. تمامی جغرافی دانان عصر اسلام همچون یاقوت در «معجم البلدان»، مقدسی در «احسن التقاسیم»، حمدالله مستوفی در «نزهةالقلوب» و حافظ ابرو در «جغرافیای تاریخی» خواف را به همین شکل ضبط کرده اند. امروزه شهرستان خواف وسعتی در حدود یک دهم منطقه خواف قدیم را دارد. در گذشته تربت حیدریه و بخشی از مناطقی که اکنون در خاک افغانستان است جزء خواف بوده اند. خواف از نظر پیشینه تاریخی، پیش از اسلام جزئی از قلمرو پارت ها بوده و سابقه تاریخی اش به چندین هزار سال می رسد. به گزارش دکتر مشکور صاحب کتاب «ایران در عهد باستان» خواف در عهد اشکانیان و ساسانیان نیز جزء شهرهای آباد ایران بوده که از توابع مهم ابرشهر ( نیشابور ) محسوب می شده است. حاکم این ولایت «کنارنگ» نامیده می شده است. حافظ ابرو دانشمند و مورخ قرن هشتم و نهم خواف را چنین توصیف کرده است: خواف ناحیه ای است مشهور که مردمان بزرگ از آنجا برخاسته اند. از علما و ملوک و وزراء، جد اعلای محمد مظفر شاه شجاع از دهستان نشتیفان خواف بوده و ملک زوزن که مدتی در اواخر دولت خوارزمشاهیان حکومت کرد از زوزن خواف بوده است. در خواف مزارع و قراء بسیار است و کانی آهن دارد. مردم در آنجا اکثرا سنی حنفی و شیعه جعفری مذهبند و آب ایشان بیشتر از کاریز است. رودهای آب اندکند و درختان بسیار و ابریشم تهیه می شود و از میوه همه نوع باشد به خصوص پنبه، و انار نیز بسیار باشد. خواف محل عبور شاخه ای از جاده ابریشم به طول ۱۰ هزار کیلومتر است که در قرن اول قبل از میلاد از شهر «سیان» پایتخت چین و از طریق هرات به ایران وارد می شده است. ولایت خواف از سال ۱۲۴۹ ه‍. ق که هرات از ایران جدا شد به تابعیت شهر مشهد ( استان خراسان رضوی کنونی ) درآمد.
بر پایه سرشماری عمومی نفوس و مسکن در سال ۱۳۹۵ جمعیت این شهر ۳۳٬۱۸۹ نفر ( در ۸٬۹۹۹ خانوار ) بوده است. [ ۳]
• مسجد ملک زوزن
مسجد ملک زوزن تنها بنای آجری به جای مانده از بقایای شهر تاریخی زوزن و یادمانی ارزشمند از شکوه و عظمت این منطقه است. نام بنا برگرفته از ملک معظم ابوبکر بن علی زوزنی بزرگ ترین حکمران این خطه و دومین مسجد تاریخ دار دوره خوارزمشاهیان است که به استناد کتیبه موجود در سال ۶۱۵ ه‍. ق و یک سال پس از آن در حال ساختمان بوده است. آنچه از معماری بنا باقی مانده، دو ایوان کوچک و بزرگ مقابل هم در اضلاع شرقی و غربی است که هسته بنای عظیمی بوده که به عنوان مسجد - مدرسه بنیان گردیده و به دلیل حملات سپاهیان مغول در ۶۱۷ ه‍. ق کار بنای آن نیمه تمام رها شده است. نمای ایوان شرقی دارای کتیبه خط کوفی و تزئینات آجر کاری با تلفیقی از کاشی فیروزه ای رنگ مزین به نقوش هندسی و دو ستون نمای تزئینی است. نمای ایوان غربی نیز آراسته به محرابی ساده و عناصر تزئینی ارزشمند نظیر آجرکاری و تلفیق آن با کاشی هندسی و گیاهی است. این بنا در ۶۶ کیلومتری جنوب غربی خواف در زوزن واقع است.

خواف (ولایت). خواف؛ یکی از ولایت های دوازده گانه ربع نیشابور در خراسان بزرگ؛ چند تن از اهالی علم ادب از این ولایت برخاسته اند. سلومک، سیراوند، سنگان و خرگرد از آبادی های معروف این ولایتند که از آنها در منابع تاریخی و جغرافیایی قدیم، یاد شده است. این ولایت را در جغرافیای امروز، بر شهرستان خواف در استان خراسان رضوی ایران و حدی از مناطق پیرامونی آن، مطابقت داده اند.
خواف، در کتاب تاریخ الحاکم و احسن التقاسیم مقدسی، در شمار ولایت های دوازده گانه نیشابور آمده است[ ۱] [ ۲] همچنین ابن رسته و احمد یعقوبی، خواف را از ولایت ها یا رستاق های نیشابور ضبط کرده اند. [ ۳] ابوعبدالله الحاکم، دربارهٔ خواف نوشته است: متصل به زوزن است و سلومد یکی از روستاهای آن است و در شمار هفت روستایی است که با قهندز ( کهندژ ) بنا نهاده اند. [ ۱] یاقوت حموی؛ خواف را قصبه بزرگی از توابع نیشابور در خراسان دانسته که از یک سوی به پوشنگ هرات پیوسته و از سوی دیگر به زوزن. شامل صد قریه، و در آن سه شهر است: سنجان، سیراوند و خرجرد. [ ۴] حمدالله مستوفی؛ از محصولات خواف، علاوه بر انگور و انار، به خربزه، انجیر و معدن آهن و روناس و ابریشم اشاره کرده است. [ ۵] از نوشته های حافظ ابرو چنین مشخص است که در این زمان ( قرن نهم هجری ) ، مدت هاست که ولایت خواف، از اعمال نیشابور نبوده و در توابع دیوان هرات قرار گرفته است. [ ۶]
ابوعبدالله حاکم، سلومد را از توابع ولایت خواف ذکر کرده و نوشته است: ابوقابوس، که مدت ها مَلِکِ شام بود، از سلومد خواف است. [ ۱] دهخدا، به نقل از حدود العالم، دربارهٔ این شهر، نوشته است: شهرکی است به خراسان، در حدود نیشابور، با کشت و برز و و از وی کرباس خیزد. [ ۷] امروزه سلامه و سلامی، خوانده می شود و از روستاهای آباد ناحیه خواف است. کوشکی قدیمی، حدود نیم قرن قبل از این، در آنجا از زیر خاک بیرون آموردند که به همت مالک آن، بازسازی و تکمیل شد. [ ۸]
در کتاب معجم البلدان، از دو تن از اهالی علم و ادب ولایت خواف، یاد شده است که از این جمله اند: ابومظفر احمد بن مظفر خوافی ( فقیه شافعی؛ وفات به سال ۵۰۰ هجری در طوس ) و ابوالحسن علی بن قاسم بن علی خوافی ( ادیب و شاعر ) . [ ۴] همچنین در کتاب تاریخ الحاکم از ابوالحسن خوافی ( علی بن قاسم بن علی نیشابوری؛ ادیب و شاعر ) از بزرگان و عالمان منسوب به ولایت خواف یاد شده و محمدرضا شفیعی کدکنی در یادداشت هایش بر تاریخ نیشابور الحاکم، به نقل از تذکره دولتشاه سمرقندی؛ محمد مظفر، حاکم مقتدر فارس را، از مردم سلومد معرفی نموده است. [ ۹]