[ویکی فقه] خلد برین، کتابی در
تاریخ عمومی به
فارسی از آغاز تا سدۀ یازدهم، تألیف میرزا محمدیوسف واله اصفهانی، مورخ،
ادیب و
دیوانی دورۀ صفویه است.
والۀ اصفهانی این
کتاب را در ایام
سلطنت شاه سلیمان اول صفوی در ۱۰۷۸ نوشت.
اسم قبلی کتاب
او ابتدا قصد داشت کتاب را حدائق الخلد بنامد اما منصرف گردید و نام خلد برین را برگزید.
چینش خلد برین
خلد برین در هشت روضه و یک خاتمه تألیف شده است.
نام روضه های آن عبارت است از: در تاریخ
پیامبران و پادشاهان پیش از اسلام؛ در تاریخ پیامبر
اسلام صلی اللّه علیه وآله وسلم و امامان شیعه؛ در
تاریخ خاندان اموی و عباسی؛ در تاریخ دودمان های هم روزگار خلفای عباسی؛ در تاریخ چنگیزخان
مغول و خاندان او؛ در تاریخ
تیمور و جانشینان او؛ در
تاریخ سلسله های قراقوینلو و
آق قوینلو و دیگر بازماندگان تیمور؛ در پادشاهی صفویان.
← روضه ی هشتم
روضۀ هشتم بیشترین بخش کتاب را شامل می شود و در برگیرندۀ هفت حدیقه بدین ترتیب است: در سرگذشت
شاه اسماعیل اول صفوی (حک: ۹۰۶ـ۹۳۰) و
شرح احوال مشاهیر
سادات و
شعرا و ادیبان؛ در سرگذشت
شاه طهماسب اول (حک ۹۳۰:ـ۹۸۴) و شرح احوال
امیران و
هنرمندان آن دوره؛ در سرگذشت
شاه زاده مظفر و
شاه اسماعیل دوم (حک: ۹۸۴ـ۹۸۵) و شاهزادگان دیگر؛ در سرگذشت
سلطان محمد خدابنده (حک: ۹۸۵ـ۹۹۶)؛ در سرگذشت
شاه عباس اول (حک: ۹۹۶ـ۱۰۳۸)؛ در سرگذشت
شاه صفی (حک: ۱۰۳۸ـ۱۰۵۲)؛ و در سرگذشت
شاه عباس دوم (حک: ۱۰۵۲ـ۱۰۷۷).
← خاتمه ی کتاب
خاتمۀ کتاب نیز در شرح حال شاه سلیمان اول صفوی (حک: ۱۰۷۷ـ۱۱۰۵) است.
مطالب کتاب
مطالب کتاب ذیل ایام سلطنت هر
پادشاه بر اساس
سال هجری قمری و بیش تر با
فصل بهار و
عید نوروز آغاز شده و معمولا
نام ترکی سال ها نیز آمده است.
سپس، رویدادهای مهم آن سال، گاهی با ذکر روز و ماه، شرح داده شده و مؤلف هر کدام از
پادشاهان صفوی را با یکی از
القاب معروف آن ها نام برده است.
منابع به کار رفته در خلد برین
والۀ اصفهانی از منابع پیش از خود بهره برده و در بسیاری موارد، اثرش
استنساخی است از آن آثار، به خصوص از تاریخ عالم آرای عباسی، فتوحات شاهی، صفوةالصفا، نفحات الانس، حبیب السیر، احسن التواریخ، ذیل تاریخ عالم آرای عباسی، عباس نامه، و به طور غیرمستقیم از خلاصةالتواریخ، تألیف قاضی احمد حسینی قمی.
نحوه
نگارش خلد برین
والۀ اصفهانی در بیان
حوادث عصر خویش از مشاهدات شخصی و شنیده هایش و اطلاعات درباری مدد گرفته است.
وی در تدوین اثرش از ذکر مآخذ و منابع خودداری کرده و از این رو مورد اعتراض واقع شده است.
با این همه، این کار از ارزش کتاب نمی کاهد.
خلدبرین علاوه بر دارا بودن اطلاعات تاریخی، مطالبی را به ذکر امیران، سادات، مشایخ،
علما و هنرمندان اختصاص داده است.
والۀ اصفهانی با توجه به منصبش در
امور دیوانی و
علاقه به
علم و
هنر و دسترسی به منابع مورد نیازش، حوادث نزدیک به زمان خود را با تفصیل بیشتری نوشته و جانب داری وی از صفویه و نیروهای
قزلباش آشکار است.
نثر کتاب
نثر کتاب با توجه به شیوۀ نگارش آن دوره و این که مؤلف در
شعر و
ادبیات دستی داشته، کمی پیچیده و سنگین است.
به مناسبت هایی نیز در جای جای کتابش سروده هایش را اضافه کرده است.
از خلد برین نسخۀ کاملی در یک جا دیده نشده است و هر بخشی از آن در کتابخانه ای است.
چاپ خلد برین
روضه های ششم و هفتمِ خلد برین را،
میرهاشم محدث بر اساس نسخه ای به شماره ۴۱۷۶ در کتابخانۀ ملی ملک، در ۱۳۷۹ چاپ کرد.
همو حدیقۀ چهارمِ روضۀ هشتم را از روی نسخۀ شمارۀ ۲۵۲ کتابخانۀ مجلس شورا، در ۱۳۷۲ منتشر نمود.
محمدرضا نصیری نیز حدیقۀ ششم و هفتم از روضۀ هشتم را با عنوان
ایران در زمان شاه صفی و شاه عباس دوم، با استفاده از سه
نسخۀ خطی در ۱۳۸۰ به چاپ رساند.
فهرست منابع
(۱) جهانبخش ثواقب، تاریخ نگاری عصر صفویه و شناخت منابع و مآخذ، شیراز، ۱۳۸۰ش.
(۲) ریاض الاسلام، تاریخ روابط ایران و هند (در دورۀ صفویه و افشاریه)، ترجمه محمدباقر آرام و عباسقلی غفاری فرد، تهران ۱۳۷۳ش.
(۳) احمد گلچین معانی، تاریخ تذکره های فارسی، ج۲، تهران ۱۳۶۲ش.
(۴) محمد یوسف واله اصفهانی، خلد برین، چاپ میرهاشم محدث، تهران ۱۳۷۲ش.
(۵) محمد یوسف واله اصفهانی، خلد برین، چاپ میرهاشم محدث، تهران ۱۳۷۹ش.
(۶) محمد یوسف واله اصفهانی، ایران در زمان شاه صفی و شاه عباس دوم، چاپ محمدرضا نصیری، تهران ۱۳۸۰ش.
[ویکی نور] خلد برین (ایران در روزگار صفویان). "خلد برین" یکی از کتب تاریخی مهم که در عصر صفوی نگاشته شده است. این کتاب تألیف محمد یوسف واله اصفهانی است که به زبان فارسی در قرن یازدهم هجری نوشته شده است.
این کتاب، تاریخ عمومی قطوری است، در هشت روضه و یک خاتمه.
موضوع روضه های کتاب به شرح زیر است.
روضه یکم: در
تاریخ پیامبران و پادشاهان پیش از اسلام.
روضه دوم: در تاریخ پیامبر اسلام(ص) و امامان شیعه.
[ویکی فقه] خلد برین (کتاب). خلد برین، کتابی در تاریخ عمومی به فارسی از آغاز تا سدۀ یازدهم، تألیف میرزا محمدیوسف واله اصفهانی، مورخ، ادیب و دیوانی دورۀ صفویه است.
مؤلف این کتاب، میرزا محمد یوسف واله اصفهانی، برادر میرزا محمد طاهر وحید قزوینی و پسر میرزا حسین خان قزوینی است. وی نیز مانند برادرش وحید قزوینی برای احراز مقام های دیوانی تربیت شده بود و به کارهای دولتی اشتغال داشت. او در آغاز مجلس نویس (محرر ارقام) بود. در پایان عهد شاه عباس دوم و چند سالی از دوران شاه سلیمان وزیر توپخانه شد. شعر می گفت و واله تخلص می کرد. در سال ۱۰۵۸ در لشکرکشی شاه عباس دوم، به
قندهار که به فتح آن شهر انجامید در رکاب شاه بود و در آن هنگام بیش از هفتاد سال داشت. بنابراین، تاریخ ولادت وی در سال ۹۸۸ هجری بوده است.
زمان تألیف
کتاب خلد برین، مانند دیگر تواریخی که در عصر صفوی نوشته شده از کتاب های قبل از خود تاثیر پذیرفته، به خصوص از عالم آرای
عباسی و فتوحات امینی و صفوه الصفا و
نفحات الانس و
حبیب السیر و
احسن التواریخ و... و همان طور که استاد بزرگوار جناب آقای دکتر احسان اشراقی در مقدمه
خلاصه التواریخ قاضی احمد مرقوم فرموده اند؛ خلد برین به طور غیر مستقیم از خلاصه التواریخ تاثیر پذیرفته است.اما این که دانشمند محترم، جناب آقای احمد گلچین معانی در تاریخ تذکره های فارسی به این کتاب و مؤلف آن حمله کرده و چنین مرقوم فرموده اند: «واله در خلد برین از کتاب های دیگر که پیش از او در تاریخ صفویه نوشته شده بوده، استفاده کامل کرده که از آن جمله است، تاریخ عالم آرای عباسی؛ ولی از ذکر مآخذ و منابع خویش خودداری کرده است»، درست نیست و این که در معرفی این کتاب مرقوم فرموده اند: «تاریخی است، مشتمل بر هشت روضه و هر روضه شامل چندین حدیقه و هر حدیقه دارای چند مجلس»، فقط روضه هشتم کتاب دارای هفت حدیقه است و از عنوان «مجلس» اثری نیست.گویا مؤلف قصد داشته است، نام این کتاب را «حدائق الخلد» بگذارد، چون در صفحه اول از حدیقه اول از روضه هشتم این کتاب نام بالا دیده می شود؛ اما بعد منصرف شده و نام «خلد برین» را برگزیده است که چندین بار در حدیقه های مختلف دیده می شود.برای تصحیح این کتاب آن را با احسن التواریخ و عالم آرای عباسی و خلاصه التواریخ قاضی احمد قمی مقابله شده و اختلافات را در حاشیه ذکر شده است.از این کتاب نسخه ای کامل در یک جا دیده نشده، بلکه هر روضه یا هر حدیقه آن در کتابخانه ای است. برای درک بهتر این مطلب به فهرست نسخه های خطی فارسی و نیز
ادبیات فارسی بر مبنای تالیف استوری مراجعه شود.
استفاده از کتابهای دیگر
هر چند در کتاب تنها از دو کتاب
تاریخ عالم آرای عباسی و کتاب صفوه الصفای ابن بزاز نام برده شده است؛ ولی با توجه به این که نگارش کتابی که مربوط به یک سده قبل از زندگی واله بوده، بی نیاز از استفاده از دیگر کتاب ها نبوده است (با توجه به اشاره مصحح محترم کتاب خلد برین در مقدمه نسخه چاپی مبنی بر استفاده از کتاب عالم آرای عباسی و غیره و نیز اشاره دکتر اشراقی در مقدمه کتاب خلاصه التواریخ قاضی احمد قمی مبنی بر تاثیر غیر مستقیم از کتاب (خلاصه التواریخ) و این که تواریخ مربوط به صفویه عموما دارای شباهت هایی هستند که موجب این گمان می شود که برخی از تواریخ رونویس یکدیگر هستند. ولی باید این را از نظر دور نداشت که وقایع تاریخی مهم از جمله
جنگ ها و حوادث دربار و اوضاع داخلی مملکت نیز در دفاتر مخصوصی ثبت می شده و لذا استفاده همزمان و یا متاخر نویسندگان و مورخان دربار صفوی از این گونه گزارش ها را نباید به طور حتم، مربوط به تاثیر مستقیم و یا غیر مستقیم از کتاب های یکدیگر دانست و علاوه بر این، برادر نویسنده (منظور محمد طاهر وحید خود در محدوده زمانی سلطنت شاه عباس ثانی (۱۰۵۲- ۱۰۷۷ هجری قمری)، سمت مجلس نویسی و وقایع نگاری را برعهده داشته است. مآخذ دیگری نیز که گاه در تنظیم کتاب مورد استفاده نویسنده قرار گرفته، به شرح زیر است: حبیب السیر، روضه الصفا، عجایب البلدان، نزهه القلوب،
تقویم البلدان ، فتوحات یمینی و نفحات الانس که در کتاب از آن ها نام برده شده است.با توجه به این که فعلا نسخه اصلی کتاب در دست نیست، تاریخ تالیف اثر را باید منوط به نقل کتاب استوری دانست که سال ۱۰۷۸ را ذکر می کند. هر چند که صاحب الذریعه سال های ۱۰۷۱ و ۱۱۰۱ را ذکر می کند. این مطلب با توجه به امکان وجود نسخه های دیگری از این کتاب که ممکن است، وجود داشته باشد؛ ولی هنوز معرفی نشده اند، می تواند معتبر باشد.
اسم قبلی کتاب
...
